Rayyan Paglangan
Sinemagad den menem su mga garung. Ngen tu guna ka mimbalingan silan semya? Inunta bagu pon i kinaebpun n’yan entu sya, ka da pon maisa-kaparyan. Nakineg ku den menem i mana bamagesen a kinasabut ni Ama. Entu pon i kinapamukat ni Babu Gelem sa dagangan nin, na babaya ren bamintu. Su di kapegkagep nu kaped sa ganggula na di mapya a sipat. Uged na panun pan i kagep nilan, sa lalayun bun den inya a gatamanan?
Su pegkakanakan a wata ni Babu Saguira na bamisuk den temegel sa lindeng na walay nilan a pegkagebu nu senang endu ulan i mga palos nin, uman den makabesut inya ba a mga taw; a bamedsalay sa malendu a sinapang. Ka uman inya ba masandeng nu mga matuwa na kegkelen silan na gelek. Peru sama ren mamakatiti, bantang nin. Malugud ku si Apu Sandatu a nawan na kwat kanu paganey a kinalurep nu mga garung ba’nya sa dalepa nami. Di ku abenal kalipatan su nagpalas na matuwa guna su pidtindwan sekanin sa sinapang na mapulu nu garung. Ka maya kun ka aren ibagena nin a matalem. Ngen i patagan na matuwa di ren pakailag sa matalem? Saleta, nya nin pan gaduru i kakapet sa matalem, u apya nin tungkud na pedtakan nin benganam. Su mga bagu-sukod a taw na pinangantapan n’yan sa pendagang, u di na pedsilek sa matinang, apya da bun menem mabagel a pakapabenal nilan. Leb a gataman inya lakami, ka da pimberaya nami sa sera a bamuketen, u di na tapuri a banginsulun.
Naipus su pila ka minutu, namakeleng sa dumpaw su mga taw ka namagena endaw ren mun ikinakineg n’yan sa mabagel a kinambetu, a tinundugan na lesing endu ulyang nu isa a ina. Ina a sigusigu nawan na wata. Ina a taman sa kapatay iten nin su sakit nu natala. Apya ngen i kakyug na mga taw edtangila sa papan, na di n’yan magaga, umengka nya nilan mapagitung i sekan’yan den i mekatundug.
Mangkas-mangkas i kinaledsu na bagu a timpu. Uged di ku medtalu i di ren katundugan su mapet ba’ntu a natala. Kagina nya nami bun nambamatan a uyag-ugay na su tatap a kabangumis nu mga garung sa lekami. Umengka su bagi, enten pan i nedtalu a pedtameng kanu kalilintad, na nya pan egkululwan mangumis kanu menganawt a taw. Kaisigan pan samana i kabangumis nilan umengka da ren mun makatika edsabek a mapulu gaunutan sa lekami.
Magabi sa malemag na bangingat su mga ama endu mga kaka nami a mama, mana silan pedtulug a manuk. Makasalidep sa managan, na makageram menem temekaw. Nakaisa a magabi, mapasad yupen ni Ina i sulu nami, na nabisu kami langun na kinatekek ni Datu ebpun sa kinadtalentam. Nakageram si Bai a malanat ku ipedsayug sa puyutan nin, endu minulyang. Kinedtagan ni Ama si Datu a di pakaimaman endu inimwan nin ebpyapya. Mamakagebpa ren si Ina sa kabamagayas nin pegkakep kani Datu. Mana gupak i pusung ku matag di ku gakatika pedsupegan si Datu. Nya ku kalageran na mana inasekan sa mawgat a papan i laleb ku.
Miniseg su mga gay na di ku bun abenal kalipatanan su’ntu a magabi. Nya ku bun den bagitungen taman sa bangagiyan i ngen guna i nedtaginup ni Datu ba’ntu a nadsabapan nu kinatakek nin sa mabagel? Galidu i ginawa ku. Ka tu pon ba taman na umul ku i kinailay ku kani Datu sa metu ba i pebpalas nin. Mana den pedtapiken na sambel i maketu nin uman sekanin pekapasad pebsambayang, ka pedsandeng sa mawatan. Tinawag aku nin pan makaisa endu pinangindaw sa kadsambayang endu katigkel kanu bataluwan. Napya i ginawa ku guna embalingan i kagalaw nin, metu bun su mga pakat nin, endu tagapeda nin sa kapeghafids.
Matag kami penggalaw-galaw na dala sabut nami kanu tumundug a manggula. Bantang nin, na dala pakataw sa ngen i kahanda nu Kadenan kanu mga ulipen nin. Banginsukuran nami su mga mapya a nakatingguma sa lekami, masela pan sa manawt, madakel pan sa paidu. Aden kanu mga taw i nakabagi sa nasasangan bu, kaped memen na nakalawan. Mana wata magali ni Ama a si Bapa Absar, a sekelep mata migkawasa. Mapulu ged saguna i kapegkailay nu mga taw sa lekanin. Kanu paganey na dala abenal egkagaga ni Bapa Absar, ganinitan silan sa uman gay a kapaguyag-uyag. Pangabpet bu sekanin pegkames kinauna kanu lupa nu mga ped a taw. Tig’i Ama na ilingan nami si Bapa Absar, edsamekal kami kun sa endaw taman i magaga nami a mga wata nin. Kagina su limu nu Kadenan tig’in, na gumanan pan umengka pedtantu su ulipen nin.
Nakauma ren ba su gay a mamakendwandwan kami den menem. Su kekyabkyab nu pusung, na isa kanu mga sipat a aden makatingguma a di mapya. Apya ngen pan inya ba, na nya ku bu mapangeni kanu Kadenan a mapulu, malimu, endu mangampun, na pakawalown kami Nin sa batalu. Belalag aku saguna baguli sa lekami ebpun sa bangagiyan. Pakasabalang i timpu saguna, ka tekaw ren mun linemega su senang. Bengerung i sambel a di gapamamantag. U di kena bu mapanay i kinasibay ku, na nalidseg aku ren na pagaran nu mga garung a sinamagembet kanu lalan. Mana aku gebperan na napas, nakakep ku i ginawa ku, endu da ku katigkali nakulyang aku. Di kena ren menem matag i da aku n’yan mailay, ka di kena aku nagena. Uged nya ba a mga taw na bangamen n’yan bu i begaratan nilan. Pulinan a mangumis! Tekaw a nagkalendem ku si Datu a nadsabapan na kinaenda ku mulyang. Nya ku kalageran na mana aku binubusan sa ig a matenggaw. Nalunsanan i kinegkyabkyab na pusung ku sa di ku katawan ngen i sabap nin. Da ku kaimamani a midsakuya ren besen i mga ay ku. Makin aku pan namagayas. Peru bun den abenal na makauma aku ren. Ingapi aku nengka Datu. O Kadenan nami, lindungi kami Nengka kanu malat a manggula endu kawagan.
Gasandeng ku ren i walay nami. Malimu su Kadenan, na da bun mambu mga garung a benaligid lun. Nakanggingisi aku sa di kena ayad a ginawa ku apeg’a kinuyapay ku si Datu a pagegayan pedtulung sa Kur’an kanu kamalig nami. Kinayang nin su mga lima nin, endu dinapeng kanu mga tangila nin. Endaw ren mun i kinaledsu nin lemengag sa Kur’an, na namakabesut temembelaw su mga garung ebpun kanu mga kawalayan sa ubay nami. Guna aku den ba makasembwang kanu pansuran nami, na migkakatenggaw i badan ku, ka nya ku den nambamatan na si Datu a pidtindwan nu mga garung sa sinapang. Nangalimbwat i bumbul ku, inunta si Datu na mana da gegkanu nin kanu ganggula. Da ku makineg i swara ku kinapanawag ku sa tabang kanya Ama endu Ina ka linemedsang i sagkung na kinembetu nu sinapang a pinatindu sa leleb ni Datu. Nauli ren i kinalyu n’ya Ama endu Ina sa walay, nangalumasayan silan nya nilan kinailay sa nambetadan ni Datu. Matag pagugulyang si Ama na pinamagasayan nin kemadtag si Datu, nakapila-pila sekanin sinemabut kanu ngalan nu Kadenan. Si Ina menem na mana kawan na kwat den sa kabilesing endu kabagulyang. Saki menem na medtagas aku kanu pidtindegan ku. Midtatagitu senemeput i mga lu sa mga mata ku, endu mana inalenan sa watu i lelemeran ku.
Migkakaliga a tinemendeg si Ama ka pimbabaliban endu pinenendu nin su mga garung. Nakasayaw aku gemapus sa lekanin guna su sekanin menem i pedtindwan n’yan sa sinapang. Si Ina menem na gengabibid den sa kapenggenteng sa lekanin. Nya ku kalageran na mana binandesan i lipunget a bagu pon kinemagat sa pusung ku sa kinadtelu na mapulu nu garung sa pendagang kun si Datu sa matinang endu nangagaw kun sa sinapang a nadsabapan na kinatimbak nilan sa lekanin. Matag kami nilan ginanetan, na dala den mun silan pangeni sa ampun.
Kinedtagan kami mamagayas nu mga pagubay nami. Lu ren su nagugulyang, namakedsendit, endu nangalidu i ginawa nin. Gangalingayan nilan sabap sa kamungangen, katidtu, endu kapya na adat nin si Datu. Mana bengemesen i pusung ku bagilay kani Ina a dala palin nin bengakep sa migkatenggaw ren a bangkay ni Datu. “Endu kun ka nya n’yan pan tinutulu si Datu a lawan i kapya na palangayan nin? Nya n’yan tinutulu i wata ku a magelek sa Kadenan endu di makatika enggula sa mawag pagidsan na ipedsendit nilan! Enten guna i banutulu ba’nya sa di pakatidtu? S’enten mambu i maguntung kanu ngyawa na kaped nin, na pangenin ku kanu Kadenan a masuti sa langun endu di mapembidaya na di sekanin taleman nu lupa.” Pedsapa ni Ina.
Nya madakel kanu minigu kani Datu na mga pakat nin. Gatusan kanu mga mata nilan i gagedam a sakit endu lat a nanam. Tu bun ba a magabi, apya ngen pan i kalibuteng na dunya, nilebeng nami si Datu. Sabap sa di gapya i ginawa ni Bai, na lamig migkalidtabun sa walay si Ina. Madakel a mga taw i minunut sa kinalebeng kani Datu, uman isa na midtapik sa sulu ka ipanayaw sa lalan. Baningaran na mga sulu su ulan-ulan, upama nin ka pekapanudtul bu i mga sulu, na makamamung man malidu i ginawa nu ulan-ulan. Malembunes a damaapus i nasageran nami mangay sa kalut a belebengan kani Datu, masupeg sa ay na palaw tampal sa sedepan. Malugkug i mga palas na langun a minunut. Da pakatika bagingel nya tabya na su sambel. Dala da tabang sa kinatampul kani Datu; wata pan sa matuwa.
Dala kami den egkakawget mapasad i kinatampul. Midtatagapeda kami langun lemalag muli. Sya sa unan ku si Ama a bengakepen nu mga tagapeda nin; ped den s’ya Bapa Keds, Bapa Satur, Bapa Maguid, apeg’i— endaw ren si Bapa Absar? Natekaw ren mun sekanin mataring, inunta kaped n’yan pon entu kagina. Nanandeng aku sa unan nami, kalukalu nakauna den sekanin. Uged na dala sekanin matun na mga mata ku lu. Linemangi aku sa ulyan, natabwan a belidtwas sa sakabyas a lalan si Bapa Absar endu da pekadsuliman lun i kinatun ku sa lekanin. Nya ku kangan, na pidtatangga nin mapangguguli. Ngen tu guna ka sakabyas a lalan i tinuntul ni Bapa Absar?
Inunutan ku i kyug na ginawa ku a tundugen si Bapa Absar. Da aku panalus muli, makin aku mimbalingan kanu lalan a nalipusan nami, endu da aku mapegkanukanu tinundug ku si Bapa Absar. Peru sama di ku ren sekanin masawt ka mangkas abenal i kasangkad nin. Uman entu sekanin lemengi na bamisuk aku kanu tumpukan na mga apus sa liged na lalan.
Mindayunday su mga takuling, su pusung ku menem na mindabak. Linemindung aku mamagayas kanu tumpukan na mga apus, guna telen sa kabelakaw nin si Bapa Absar. Naniling aku sa pageletan na mga sanga na apus. Sukran kanu ulan-ulan a di galugat panayaw, mapya i kapegkailag ku apya ngen i kalibuteng. Aden nakauma a mama. U di aku galimban, na nya ba i mapulu nu garung a minimatay kagina pon kani Datu. Ngen i lakaw ni Bapa Absar sa nya a taw? Panun i di nin kapegkagelek banangul sa nya a taw? Inunta nya a taw na tangutangen sa umul nu pakedsan nin.
Lawan pan sa depeng na kuren i kinegkasela na mga mata ku guna ku kembamatay i ikinaduwal na mapulu nu garung sa pinamugkus a kulta kani Bapa Absar a mangkas menem a tinamalima. Tabya ka benal bun si Ama sa kinedtalu nin sa wata pon i pamikilan ku, uged nya ku masigu na di kena aku babal. Gatuntayan ku ngen i maana na kinapagilaya ni Bapa Absar endu na mapulu nu garung. Labi lawan den a gatuntayan ku ngen i sabap na kinaenggay na mapulu nu garung sa kulta kani Bapa Absar. Mapasang besen i malemu makatuntay, ka malemu bun makaigis i lu na taw. Mapayag pan sa salendaw nu senang a si Bapa Absar i banutulu sa dalepa nami. Panun i kinatika nin manutulu kanu mga pagali nin? Kanu mga isa nin sa agama? Kani Datu a pakiwatan nin endu katawan nin sa ginawa nin a di makatika enggula sa mawag? Panun i kinatika nin maguntung sa umul nu mga tagapeda nin sa ngalan na kulta? Di kena metu bantang a migkawasa si Bapa Absar, nya bantang na nabimban sekanin na kadudunyay. Endu di kena besen su mga garung i bantang a satru nami, ka ginawa nami.
Nakaenda aku mulyang ginagkenu ku sa nanalusan sa ilud s’ya Bapa Absar endu su mapulu nu garung. Temelen aku magena endu midtatangga aku muli. Makin pan migkalibuteng i magabi. Uged na di det a ipegkagelek su kalibuteng na magabi, ka nya det a ipegkagelek na su kalibuteng na atay na ped ta a manusya. Kagina su kalibuteng na magabi na pedsagad bu, uged su kalibuteng na atay na pakabinasa.
Da ikagep n’ya Ina endu Ama i kinapagugulyang ku kinauma sa walay. Matag aku n’yan bengakepen, na nya nilan bun sabut na bagulyangan ku i kinadala ni Datu. Da nilabit ku sa lekanilan makapantag sa natawan ku. Ka iling-iling nu ulan-ulan a di kailag sa malemag, sakali pebpapapayag na kauma na magabi, aden gay a nakatelenged kanu langun a makatingguma. Kagina ka metu, na lu ku bun den itapenay kanu Kadenan i langun.
Sinemagad su pila ka paryan. Gedtatagitu nami den getalima sa mapya i kinedtatangguna ni Datu. Malimu su Kadenan, na dala kami Nin pedtaraya mambu, lalayun kami Nin pan a pinanituluwan. Nakaisa a gay, kinakap kami ni Bapa Absar, initan kami nin sa tenga ka saku begas endu mga alugan ebpun pan sa Kotabato. Pembuteng i atay ku sa gailay ku i taw a nya a tinemipu kani Datu, endu da ku katigkali na nakapamisuk aku. Mana bengemesen i pusung ku sa kapegkailay sa mga lukes nami a gagalaw sa napanenggit ni Bapa Absar. Di kena matag, upama bu ka katawan n’yan endaw ebpun i kulta a ipinamasa ni Bapa Absar kanu mga pinanenggit nin, na makauli man sa bilanggwan si Ama. Temu lamig di aku pedtalu, ka di ku magaga i apeg mga lukes nami na madala. Da ku katakawi i kinaubay sa laki ni Bapa Absar. “Nya Armida, talima ka i magatus anya ka embabalutu ka mangagi.” U di kena aku pedsabar saguna na di ku kapageratan si Bapa Absar. Mesla abenal kadupangan i lekanin anya! Matag aku bu nakegkiling-kiling ka di aku pakatika pedtalu, ka tabya sakabyas pan i makalyu sa ngali ku. Da den mun kinatalima ku sa lalow na kinapatugak sa lugu ni Datu, apya aku kalunusan.
Da makasawt sa dwa ka ulan-ulan taman na kinapatay ni Datu, na nakatundug matay si Bapa Absar. Kinaataki sa pusung i pinatay nin, tig’a wata nin a kaka sa langun. Nya pedtalun nu mga taw a natabu lu sa kinaataki sa lekanin, na namulayang kun i mga mata nin. Napamikil ku i pedsasaw bun besen i tyuba. Ka apya endaw pan i taw sa bilubangkot na dunya, umengka dupang, na penelden sekanin nu tyuba. Matag bu nangalugat su namegkalut sa belebengan kani Bapa Absar, ka di pegkadelem su kalut a nabpunan n’yan, apya ngen pan i kedsamikal nilan. Taman sa nauma silan na malulem, na da bun pebpalinan nu mababaw a kalut. Sabap s’entu, na dala kebpyapyani lemebeng si Bapa Absar.
Ang Nanunuro
Direkta at kontekstwal na salin sa Filipino
Muli na namang dumaan ang mga luntian. Bakit kaya sila bumalik dito? Samantalang kagagaling lang nila rito, wala pang isang linggo. Narinig ko na naman ang tila minamadaling pagsambit ni Ama sa ngalan ng Diyos. Kabubukas lamang ni Babu Gelem ng tindahan ay kaagad na siyang nagsasara. Ang hindi pagkakataka ng ilan sa nangyayari ay hindi magandang hudyat. Subalit paano pa sila magtataka, kung ito’y nararanasan na sa tuwina?
Ang nagbibinatang anak ni Babu Saguira ay isinisiksik ang sarili sa dingding ng kanilang bahay na pinarurupok na ng araw at ulan ang mga haligi, sa tuwing sasalakay ang mga taong ito; na may mga tangang mahahabang baril. Ang mga matatanda’y nanginginig sa takot sa tuwing matatanaw nila ang mga ito. Muntikan pa silang maihi, sa katunayan. Akin pang naaalala si Apu Sandatu na nawalan ng malay noong dati’y sumalakay ang mga luntiang ito sa aming lugar. Hinding-hindi ko kailanman malilimutan ang pagmumukha ng matanda nang siya’y tutukan ng baril ng pinuno ng mga luntian. Di umano’y nagtatago siya ng sandata. Aanhin naman ng matandang hindi na nakakaaninag ang sandata? Isa pa, magagawa niya pa bang humawak ng sandata, kung kahit ang kaniyang tungkud ay hirap niyang kapain? Ang mga nagbibinata ay kanilang pinaparatangan na kung hindi gumagamit ay nagbebenta ng ipinagbabawal na gamot, bagaman wala silang matibay na patunay. Pambihira ang ganitong karanasan, wala kaming ipinagkaiba sa isdang nilalambat o ‘di kaya’y sa tipaklong na hinuhuli.
Pagkaraan ng ilang minutu’y nagmistulang mga daga ang mga tao, nagsipagtaguan nang makarinig ng malakas na pagputok na sinundan ng hiyaw at iyak ng isang ina. Ina na tiyak ay nawalan ng anak. Ina na hanggang sa kamatayan ay babaunin ang sakit na dinanas. Gustuhin man ng mga tao ang magtaingang kawali, ay hindi nila magagawa, kung kanilang maiisip na maaaring sila na ang susunod.
Matulin ang pagsapit ng panibagong panahon. Subalit hindi ko masasabing hindi na masusundan pa ang mapait na karanasang iyon. Pagkat ang madalas na pandudusta sa amin ng mga luntian ang siyang buhay na amin nang kinagisnan. Ang tadhana nga naman, kung sino pa ang naturingang tagabantay ng kapayapaan ay sila pa mismo ang una-unang nanghahamak sa mga maralitang tao. Lalo pang titindi ang kanilang panghahamak sa amin, kung wala man lang sa mga nasa itaas ang maglalakas loob na ipagtanggol kami.
Araw gabi ay nag-iingat ang aming mga ama’t mga kapatid na lalaki, para silang mga manok kung matulog. Saglit na maiidlip, kapagkuwan ay maaalimpungatan. Isang gabi, matapos hipan ni Ina ang aming lampara, kami’y nabingi ng pagsigaw ni Datu buhat sa pananaginip. Nagising si Bai na marahang kong idinuduyan at saka umiyak. Dinaluhan ni Ama si Datu na hindi pa nahihimasmasan at tinahan nang mabuti. Nagkandarapa pa si Ina sa pagmamadaling mayakap si Datu. Hindi ko man malapitan si Datu ay para namang binibiyak ang aking puso. Wari ko ay may nakadagang mabigat na tabla sa aking dibdib.
Umusad ang mga araw nang hindi ko pa rin nakakalimutan ang gabing iyon. Napapaisip ako sa tuwina maging sa eskwela kung ano marahil ang napanaginipan ni Datu na nagdulot sa kaniyang malakas na pagsigaw. Nababagabag ang aking kalooban. Pagkat sa tanang buhay ko, ay noon ko lamang nakita sa ganoong anyo si Datu. Tila tinatangay ng hangin ang kaniyang kamalayan sa tuwing siya’y matatapos na magdasal, sapagkat napakalayo ng kaniyang tinatanaw. Minsan ay kaniya akong tinawag at pinangaralan tungkol sa pagsamba at pagkamatiisin sa mga suliranin sa buhay. Natuwa ako nang magbalik ang kaniyang sigla, ganoon din ang kaniyang mga kaibigan at kasamahan sa pagha-hafiz.
Habang nagagalak ay wala kaming kamalayan sa mga susunod na magaganap. Katotohanan nga na wala ninuman ang nakakaalam sa ninanais ng Maykapal para sa kaniyang mga alipin. Aming ipinagpapasalamat ang mga magagandang bagay na sa amin ay ipinagkaloob, malaki man o maliit, marami man o kakaunti. Mayroong mga taong katamtamang pinagpala, mayroon ding labis. Katulad ng pinsan ni Ama na si Bapa Absar na kisapmatang yumaman. Ngayon ay mataas ang pagtingin ng mga tao sa kaniya. Noon ay salat sa buhay si Bapa Absar, kinakapos silang mag-anak sa araw-araw na pamumuhay. Nakikitanim lamang siya ng mais noon sa lupain ng iba. Aming tularan si Bapa Absar ang payo ni ama, magsumikap aniya kaming mga anak niya sa abot ng aming makakaya. Dahil ang pagmamahal ng Diyos ay nadaragdagan aniya kung ang kaniyang alipin ay matiyaga.
Dumating na nga ang araw na kami’y muling magdurusa. Ang pagdagundong ng puso ay isang pahiwatig na may magaganap na hindi kaaya-aya. Kung anuman ito, ang tangi kong dalangin sa Maykapal na siyang pinakamataas, magpagkalinga, at mapagpatawad, ay patapangin niya nawa kami sa mga pagsubok. Ako’y kasalukuyang naglalakad pauwi sa amin galing sa eskwela. Kakaiba ang panahon ngayon, pagkat bigla na lamang nagtampo ang araw. Bumubulong ang hanging hindi napupuna. Kung hindi lamang maagap ang aking pagtabi, tiyak ako’y nasagasaan na ng humaharurot na sasakyang naglululan ng mga luntian. Tila ginagahol ako sa hininga, napayakap ako sa aking sarili at hindi napiligilang maiyak. Malabong ako’y hindi nila napansin pagkat hindi naman ako nagtago. Sadya lamang namimili ang mga taong ito ng kanilang iginagalang. Palibhasa mga manghahamak! Bigla ay naalala ko si Datu na naging dahilan ng pagkatigil ko sa pag-iyak. Para akong bihusan ng malamig na tubig. Tumindi ang pagdagundong ng aking puso sa kadahilanang hindi ko alam. Hindi ko namalayang nag-uunahan na pala ang aking mga paa. Lalo pa akong nagmadali. Kaunti na lang at ako’y darating na. Hintayin mo ako Datu. O aming Diyos, kami’y ilayo Mo sa masasamang pangyayari at kasamaan.
Abot-tanaw ko na ang aming bahay. Mapagkalinga ang Maykapal, wala namang umaaligid na mga luntian dito. Ako’y wala sa sariling napangiti at kinawayan si Datu na nakaupo sa aming kamalig at nakadukwang sa Kur’an. Itinaas niya ang kaniyang mga kamay upang itakip sa kaniyang mga tainga. Nang siya’y magsimula nang bumigkas ng nilalaman ng Kur’an, ay biglang nagsulputan ang mga luntian mula sa mga kabahayan sa aming tabi. Pagbungad ko sa aming tahanan ay nanlamig ang aking katawan, tumambad sa akin ang panunutok ng mga luntian ng baril kay Datu. Nanindig ang aking balahibo, samantalang si Datu ay tila walang napapansin sa nangyayari. Hindi ko nadinig ang aking boses sa paghingi ko ng saklolo kina Ama at Ina, pagkat sinabayan ito ng alingawngaw ng pagputok ng baril na itinutok sa dibdib ni Datu. Huli na nang makalabas ng bahay sina Ama at Ina, pinanghinaan sila nang kanilang makita ang kalagayan ni Datu. Habang umiiyak ay dali-daling dinaluhan ni Ama si Datu, ilang beses siyang sumambit sa ngalan ng Diyos. Si Ina ay tila mawawalan na ng ulirat kakahiyaw at kakaiyak. Ako naman ay nanigas sa aking kinatatayuan, unti-unting nagsulputan ang mga luha sa aking mga mata, at tila may nakabarang bato sa aking lalamunan.
Namumulang tumindig si Ama upang pagsalitaan at duruin ang mga luntian. Mabilis akong yumapos sa kaniya nang siya naman ang tinutukan nila ng baril. Habang namamaluktok naman sa kakahila sa kaniya si Ina. Wari ko’y sinilaban ang galit na kasisindi lamang sa aking puso, nang sabihin ng pinuno ng luntian na si Datu ay nagbebenta umano ng ipinagbabawal na gamot at nang-agaw pa ng baril dahilan ng kanilang pagbaril sa kaniya. Hindi man lang nila kami hiningan ng paumanhin bago sila lumisan.
Kami’y kaagad na dinaluhan ng aming mga kapitbahay. Mayroong umiyak, nagsisi, at nalumbay. Sila’y nahihinayangan dahil sa angking kadalisayan ng loob, pagkamakatarungan, at kagandahang asal ni Datu. Tila pinipiga ang aking puso habang nasisilayan si Ina na walang patid sa pagyakap sa malamig nang bangkay ni Datu. “Bakit si Datu pa na labis ang kagandahan ng pag-uugali ang itinuro nila? Kanilang itinuro ang anak kong may takot sa Diyos at hindi makakagawa nang masama tulad ng ibinibintang nila! Sino ba ang nanunurong iyan nang hindi wasto? Kung sinuman ang pagkikitaan ang buhay ng kaniyang kapwa’y hihilingin ko sa Maykapal na siyang banal at patas sa lahat na siya’y hindi tatanggapin ng lupa.” Sumpa ni Ina.
Mga kaibigan ni Datu ang karamihan sa nagpaligo sa kaniya. Banahag sa kanilang mga mata ang nadaramang sakit at pagkahabag. Sa gabi ding iyon, sa kabila ng madilim na mundo ay aming inilibing si Datu. Dahil hindi mabuti ang pakiramdam ni Bai, ay nagpaiwan na lamang si Ina. Maraming mga tao ang sumama sa paglibing kay Datu, bawat isa ay may dalang sulo pananglaw sa daraanan. Tinitingala ng mga sulo ang buwan, kung makakapagsumbong lamang ang mga sulo, ay tiyak magdadalamhati maging ang buwan. Masukal ang kakawayan na aming nadaanan patungo sa hukay na paglilibingan kay Datu, malapit sa paanan ng bundok sa bandang kanluran. Malamlam ang pagmumukha ng mga sumama. Walang nangahas na mag-ingay maliban sa hangin. Walang hindi tumulong sa pagtatambak ng hukay ni Datu; mapa matanda man o bata.
Hindi na kami nagtagal pa nang matapos ang pagtatambak. Magkakasama kaming lahat na naglakad pauwi. Nasa aking unahan si Ama na inaakap ng kaniyang mga kasamahan; kabilang na sina Bapa Keds, Bapa Satur, Bapa Maguid at— nasaan na si Bapa Absar? Bigla na lang siyang hindi mahagilap, kani-kanina lamang siya’y kasama pa nila. Nagmasid ako sa unahan, baka sakaling siya’y nauna na. Ngunit hindi siya mahagilap ng aking mga mata roon. Lumingon ako sa hulihan, nagkataong lumilihis ng daan si Bapa Absar at walang nakakapansin nang siya’y aking matunton. Sa palagay ko’y sinadya niya ang pagpapahuli. Bakit kaya lumihis ng daan si Bapa Absar?
Sinunod ko ang aking kagustuhan na sundan si Bapa Absar. Hindi ko itinuloy ang pag-uwi, sa halip ay bumalik ako sa aming pinagdaanan nang hindi nagpapahalata upang sundan si Bapa Absar. Muntikan pang hindi ko siya abutan dahil sa bilis ng kaniyang hakbang. Sa tuwing siya’y lilingon ay kumukubli ako sa mga kakawayan sa gilid ng daan.
Umaawit ang mga kuliglig habang ang puso ko’y tumatambol. Kagyat akong kumubli sa kumpulan ng mga kawayan nang huminto sa paglalakad nito si Bapa Absar. Ako’y sumilip sa siwang ng mga sanga ng kawayan. Salamat sa buwang hindi marunong mapagod sa pagbibigay tanglaw, ako’y nakakaaninag nang mabuti sa kabila ng dilim. May lalaking dumating. Kung hindi ako nagkakamali, ito ang pinuno ng mga luntian na pumaslang kay Datu kanina lamang. Ano ang sadya ni Bapa Absar sa taong ito? Paanong hindi siya kinikilabutan na harapin ang taong ito? Samantalang ang taong ito ay mangungutang ng buhay ng kaniyang kapareho.
Higit pa sa takip ng kaldero ang ikinalaki ng aking mga mata nang masaksihan ko ang pag-aabot ng pinuno ng luntian ng binungkos na pera kay Bapa Absar, na mabilis naman nitong tinanggap. Marahil ay tama si Ama noong kaniyang sabihin na bata pa ang aking isipan, ngunit ang matitiyak ko lamang ay hindi ako hangal. Batid ko kung ano ang kahulugan ng pagtatagpo nina Bapa Absar at ng pinuno ng mga luntian. Higit na nababatid ko kung ano ang dahilan ng pagbibigay nito ng pera kay Bapa Absar. Mahirap pala ang madali lang makaunawa, dahil madali lang din tutulo ang luha ng tao. Maliwanag pa sa sikat ng araw na si Bapa Absar ang siyang nanunuro sa aming lugar. Paano niya nagawang ituro ang kaniyang mga kamag-anak? Ang kaniyang mga kapanalig? Si Datu na kaniyang pamangkin at alam niya sa kaniyang sarili na hindi makakagawa nang masama? Paano niya nasikmurang pagkakitaan ang buhay ng kaniyang mga kasamahan sa ngalan ng pera? Hindi totoong yumaman kung ganoon si Bapa Absar, ang totoo’y natukso siya ng kamunduhan. Hindi rin pala ang mga luntian ang tunay naming kaaway, kundi ang aming mga sarili.
Natigil ang aking pag-iyak nang mapansin kong tumuloy sa hilaga sina Bapa Absar at ang pinuno ng mga luntian. Itiginil ko ang aking pagkukubli at nagpasya nang umuwi. Lalo pang dumilim ang gabi. Ngunit hindi dapat na ikatakot ang kadiliman ng gabi, ang dapat na ikatakot ay ang kadiliman ng kalooban ng ating kapwa tao. Pagkat ang kadiliman ng gabi ay lilipas din, ngunit ang kadiliman ng kalooban ay nakakapaminsala.
Hindi ipinagkataka nina Ina at Ama ang aking pagtangis pagkarating nang bahay. Habang ako’y kanilang niyayakap, ang buong akala nila’y pinagluluksahan ko lamang ang pagkawala ni Datu. Wala akong binanggit sa kanila tungkol sa aking napag-alaman. Dahil halintulad sa buwang hindi naaninag sa araw, saka lang lilitaw ay sa pagsapit ng gabi, ang lahat ng bagay ay may nakatakdang araw. Kung gayon ay sa Diyos ko na lamang isasangguni ang lahat.
Lumipas ang ilang linggo. Unti-unti ay amin nang natatanggap nang matiwasay ang pagkawala ni Datu. Mapagkalinga ang Maykapal, kami’y hindi Niya pinabayaan, bagkus ay patuloy Niyang ginabayan. Isang araw ay dinalaw kami ni Bapa Absar, dinalhan ng kalahating sakong bigas at mga kakaning galing pang Kotabato. Nagwawala ang aking kalooban habang nasisilayan ang taong ito na siyang nagkanulo kay Datu, hindi ako nakapagpigil na mamalagi sa isang sulok. Parang pinipiga ang aking puso habang pinagmamasdam ang aming mga magulang na nalulugod sa mga dala ni Bapa Absar. Kung nagkataon lang na alam nila ang pinanggalingan ng perang ipinambili ni Bapa Absar sa mga dala nito, ay tiyak na magiging uwian ni Ama ang bilangguan. Kaya minamabuti kong huwag na lamang magsalita, pagkat hindi ko kakayaning mawala maging ang aming mga magulang. Hindi ko namalayang tumabi sa akin si Bapa Absar. “Heto Armida, tanggapin mo ang isang daang ito at baunin mo sa eskwela.” Kung hindi lamang ako nagtitimpi sa ngayon ay mababastos ko si Bapa Absar. Malaking kalapastangan ang ginagawa niyang ito! Napailing na lamang ako, pagkat hindi ko magawang magsalita, at baka ano pa ang mamutawi sa aking bibig. Hindi ko kailanman tatanggapin ang kinita sa pagpapadanak ng dugo ni Datu, ako man ay mamatay sa gutom.
Hindi umabot ng dalawang buwan magmula nang mamatay si Datu ay sumunod si Bapa Absar. Ataki sa puso ang kaniyang ikinamatay ayon sa kaniyang panganay na anak. Ang sabi pa ng mga taong naroon noong siya’y atakihin, ay tumirik daw ang kaniyang mga mata. Napagtanto kong nagmamadali rin pala ang karma. Dahil kahit saan mang lupalop ng mundo naroroon ang tao, kung siya’y dupang ay hahabulin siya nito. Napagod lamang sa wala ang mga humukay ng paglilibingan kay Bapa Absar. Dahil kahit anumang paghuhukay ang kanilang gawin, ay tila hindi lumalalamin ang nasimulan nilang hukay. Hanggang sa hinapon na sila ng paghuhukay ay wala pa ring ipinagbago ang mababaw na hukay. Dahil doon ay hindi nailibing nang maayos si Bapa Absar.