Nail Arumpac
Miyanga ipos aya ragon sii sa ingaed a Karomatan sii sa Payong. Ko adaen paen a mga tao a kimbaebaling sa poro ago sa kilid a ragat. Madakael paen a mga tao a kibaebaling sii sa kaporoan sii ko adaen a maulad a diron dipamumulan, na aya mga tao ron na giya bangsa a mga taribasok a paembaetowan siran sa mga taga-kaporoan (mga tao a kimbaebaling sa poro) sa Raebokaen ago sii paeman sa kilid a ragat naso mga Iragataen na siran so mga bangsa a mga patotogaes na sii kimbaebaling sa marani sa ragat, umani isa na adaen a pimbida-bidaan iran sa paekakuwan sa kapaekauyag-uyag iran. So mga bangsa a mga taribasok na paekabaebayaan iran so kapamomolaan sa lagid o ilaw, niyog ‘go salakaw ron paen. Mabaebaya siran paen mangayam sa mga pangangayamaen lagid o manok, karabaw, koda ago sapi. Na sii pman sa sabala siko bangsa mga patotogaes na kawasa sa mga paekakuwaansa kauyagan sii sa ragat lagid o saeda, muntiya ago antona kaon saan a paekasokat sa ragat, umani isa a bangsa na bida-bida e kauyag-uyag.
Nakalipas ang ilang taon sa bayan ng Karomatan sa Payong. Nang may mga taong naninirahan pa sa gubat at sa tabing dagat. Maraming pa ang mga taong naninirahan doon sa gubat sa may malawak na bukiran, ang mga naninirahan roon ay ang tribu ng mga magsasaka na tinatawag ni lang taga-Kaporoan (mga taong naninirahan sa bukid) sa Raebokaen at sa tabing dagat naman ay ang mga Iragatën na sila ang bumubuo sa tribu ng mga mangingisda na naninirahan malapit sa dagat, bawat tribu ay may pagkakaiba ng pinagkukunan ng likas na yaman. Ang tribu ng mga magsasaka ay mahihilig magtanim tulad ng palay, niyog at iba pa. Mahilig din sila mag-alaga ng mga hayop tulad ng manok, kalabaw, kabayo at baka. Sa kabilang tribu naman ang tribu ng mga mangingisda naman’y mayaman sa likas na yamang dagat tulag ng mga isda, perlas at ano pa mang likas na yaman na makukuha sa karagatan, bawat tribu ay may iba’t ibang estado sa buhay.
Ugaid na miyakaisa a gawie, na adaen a miyadaedaeg a Iragataen si sa kaporoan marani sii ko lupa o mga bangsa taribasok a paepaenguwa sa kayo. Kodaen ko masaesaendod a isa otu sa bangsa o mga patotogaes sa di niyan dika gogoray sa mga kayo siko lupa o mga taga-kaporoan na adaen a miyakinaeg iyan a lalis a marani sii ko diniyan di gogorayan sa kayo. “Nga!”, na magan so magaan na inobay a gyoto a patotogaes, na miyailay niyan a giya mapiya a pangilaylayan. So gadong a pamomolan ago so mga pangangayamaen. Miyobay a patotogaes otu ka a niyan mapagilailay sa marani giyoto a kiyamasaan iyan. Nako mailay saekaniyan o mga kimbaebaling roo, so mga bangsa taribasok. Na miyamaemaesa siran ko mailay iran so mga muntiya a dimamanaenang siko lawas iyan ago so paedang iyan a piyangaebaal a poon sii sa ator a maputi sii sa kalodan.
Nang minsan, isang araw ay may napadpag na Iragataen sa gubat malapit sa lupain ng tribu ng mga magsasaka upang mangahoy. Habang abala ang isa sa tribu ng mga mangingisda na nagsisibak ng mga kahoy sa lupain ng mga taga-kaporoan ay may narinig siyang sigaw malapit sa kaniyang sinisibak na kahoy, “Nga!”, dali-dali ay nilapitan ito ng mangingisda at nakita niya ang magandang tanawin, ang luntiang hardin at mga hayop. lumapit pa ang mangingisda para makita pa ito ng malapitan ng makita siya ng mga taga-roon ang tribu ng mga magsasaka. Sila ay nabighani ng makita nila ang mga perlas na kumikinang sa kaniyang katawan at ang kaniyang dala-dalang itak na gawa sa puting bato mula sa karagatan.
“Antaa ginan a mama a sabarang daen kapakailay akaen sa kisosolotaen iyan anan” kabasa o sabaad ko mga Bangsa Taribasok. Miyamaemaesa so miyakailay raekiyan, Taman sa miyaka-oma sii ko Datu (Olowan o mga bangsa taribasok) sii sa ingaed otu so totol, “Datu, adaen a miyakasolaed sii sa lupa tano a sabarang daen so baebangalaan iyan a lagid o kaenaba mibibilang sii ko mga bangsa tano”. Magan so magaan na siyongan saekaniyan o Datu, so miyataro a mama a adaen a di mamanaenang a gayonggay siko lawas iyan, na piyakabolos iyan angkoto a patotogaes sa lagid o paed saekaniyan sii ko bangsa iran. “Inoka sii makaoma sa lupa ami?” pitaro o Datu. “O Datu, miyama kaoma ako sii sangkayi a lupa iyo sabap sa ko kiyadaedaeg akaen sa kapaepaengowa ko sa mga kayo a ipagitagon ami”. saembaeg o Patotogaes. Pamomolowan a paegisaan saekaniyan o Datu na inaenggat iyan so patotogaes “O mapakay a mailay akaen so kapiya odi niyo di kapagoyag-oyag sii ko dinga di taroon a kilid ragat?”.
“Sino ang lalaking iyan na may kakaibang ang kaniyang kasuotan?” wika ng isa sa mga tribu ng mga magsasaka. Namangha ang mga taong nakakita sakanya, hanggang sa dumating sa Datu (ang namumuno sa tribu ng mga magsasaka) sa nayon na iyon ang balita, “Datu, mayroong nakapasok sa ating lupain na may kakaibang kasuotan na parang hindi kabilang sa ating angkan”. Pinuntahan naman ito kaagad ng Datu, ang nasabing lalaki na iyon na may makikinang na palamuti sa katawan at pinatuloy niya ito na parang kasapi ng agkan nila. “Bakit ka naparito sa aming lupain?” sabi ng Datu. “O Datu, nakarating ako rito sa inyong lupain sa kadahilanang ako ay naligaw sa aking pangunguha ng kahoy para may panggatong” sagot naman ng mangingisda. Habang tinatanong ng Datu, ang mangingisdang iyon ay inalok siya ng Datu “Kung pwede ay makita ko ang kagandahan ng inyong pamumuhay sa sinasabi mong tabi ng dagat?”.
Ko mapitaon otu na miyakaoma so patotogaes a paed iyan so Datu o mga bangsa taribasok. “Asalamoalaikom” kabasa o patotogaes. “Antaa…Aydow!, so karuma ko!” pitaro o karuma o patotogaes rakaes a miyagakaes iyan so karuma niyan “Ama!” pitaro mambo o mga wata o patotogaes. Paekabaya-baya so pamilya o patotogaes ka saekaniyan na miyaka kasoy sa ingaed iran a bibiyag ago miyakan duwa-duwa siran sa ino adaen a tagaepada iyan a naba isa ko mga Bangsa Patotogaes a Iragataen. “O Karuma ko?, antaonon a ped kanan?”. Piyagosay mambo o patotogaes ko pamilya niyan na piyamakinaeg iran mambo. “Bolos kano sa kapipiya ginawa” maana piyakataros siran o karuma o patotogaes sii ko walay iran sa kapipiya ginawa. Ko mapasad oto na pitaro o datu ko patotogaes “Badi mapakay a malibaet ta a lupa iyo aya ka an akaen mapagilay-ilay ‘go bako nga mawit sii ko datu iyo sa giya bangsa niyo?”. “Ana mapiya giya miyanaeg akaen raeka Datu” pitaro o patotogaes sa gumiyanat siran mambo sa walay ongkoto a Patotogaes. “O karuma ko, pagawa ako daan sa walay ka pagunotan ko angkayi a datu. Sa kabaya iyan a kamasaan iyan so kapaekauyag-uyag tano sii sangkayi a kilid a ragať”. “Oway karuma ko, siyapaen kano o kadaenan” inisimbag mambo o karuma o patotogaes. Miniyog mambo so patotogaes ka adaen a tadaeman iyan sa giyong koto a datu o mga taribasok a piyakabolos iyan sa lupa iran sa lagid a paed saekaniyan sii kokobangsa iran. “Giya ron so mga litag a kibaebaetad ami sangkayi a ubay a mga ator a para ko mga saeda ago mga layagan” pitaro o patotogaes sii ko Datu a mga taribasok.
Nang umagang iyon ay dumating ang mangingisda kasama ang Datu ng mga magsasaka. “Asalamoalaikom” wika ng mangingisda. “Sin…Naku!, ang asawa ko!” sabi ng asawa ng mangingisda kasabay ng pagyakap niya sa kaniyang asawa “Ama!” sabi naman ng kaniyang mga anak. Labis ang tuwa ng pamilya ng mangingisda na siya ay naka-balik ng buhay sa kanilang angkan at pagtataka nila na bakit may kasama siyang hindi isa sa mga taga-Iragataen “Asawa ko?, sino ba iyang kasama mo?”. Nagpaliwanag naman ang mangingisda sa kaniyang pamilya at pinakinggan naman ito. “Bolos kano sa kapipiya ginawa” na ibig nitong sabihin ay lubos silang pinapatuloy ng asawa ng may mabuting ginhawa. Matapos ang iyon ay sinabihan ng Datu ang mangingisda “Kung pwede ay malibot natin ang inyong lupain ng akin itong masilayan at madala mo rin ako sa namumuno sa inyong tribu”. “Aba’y ikinagagalak kong marinig iyan mula sa iyo Datu” sabi ng mangingisda na siya ring pag-alis nila mula sa bahay ng mangingisda. “O asawa ko, aalis muna ako ng bahay sapagkat sasamahan ko pa si Datu. Na nais masilayan ang ating magandang pamumuhay dito sa tabi ng dagat”. “Oway karuma ko, nawa’y gabayan kayo ng lumikha” sagot naman ng asawa ng mangingisda. Pumayag naman ang mangingisda sapagkat utang na loob niya ang pinatuloy siya ng pinuno ng mga magsasaka sa kanilang lupain na parang kasapi ng angkan. “Itong ang mga nakalagay dito sa tabii nitong mga bato ay panghuli ng mga isda at mga alimango” sabi ng mangingisda sa Datu ng mga magsasaka.
Ko mapasad iran malaebaet a bala sabala a sakop a mga bangsa a patotogaes, na tumiyaros siran ko walay o mapuro o mga patotogaes. “Bolos kano!, sa kapipiya a ginawa.” Pitaro o Datu o mga patotogaes. Aya iran daen kiyapakasolaed na inalaw siran o Datu a kanduri sii sa paekaenanan “Untod kano na kan kano ko mingi paeriparado ami rkano”, madakael a lino a mingi paeriparado o mga patotogaes lagid o piyagiyaw a saeda, pitinola a saeda ago adaen a mga unga a pamomolan. “Mga antunaa onon ini?” pakaisa o datu sa ginawa niyan. Miyasaegipa o Datu o mga bangsa taribasok a da a baegas sii ko paekananan.
Nang matapos nilang malibot ang bawat parti na sakop ng mga tribung mangingisda, ay tumuloy na sila sa bahay ng pinuno ng mga mangingisda. “Tumuloy kayo sa mabuting buhay” sabi ng Datu ng mga mangingisda. Pagkapasok palang nila ay sinalubong na sila ng Datu ng salu-salo sa hapag-kainan “Maupo kayo at kumain sa aming inihanda para sa inyo”, maraming ulam ang inihanda ng mga mangingisda tulad ng inihaw na isda, tinulang isda at mayroon ding bunga ng puno (prutas). “ Ano ang mga ito?” tanong ng Datu sa sarili. Napansin ng Datu ng mga magsasaka na walang kanin sa hapag-kainan.
Magan a minisa “Inoto? langon a lino a mapapadalaem sii ko paekananan na da ba ron karne ago baegas?” paekamamasa a di niyan ron di kataruwa. “Kagiya sabap sa ginan bo e paengakokowa ami a mga paningkauyagan ami sii sa lupa ami”. Somimbaeg mambo so Datu o mga patotogaes o ino gaeyong koto e mapapadalaem sii ko paekananan. Pakagaan so totol na kumiyan siran. Sako mapasad oto na adaen a pipaesadaan o duwa a Datu sa maebida a bangsa, “Badi mapakay a makasung ako mambo ko lupa iyo a dingka di taroon a Kaporoan?”pitaro o Datu o mga Patotogaes sii ko Datu o mga taribasok. Mapasad a giyong koto a pipaesadaan iran na kumiyasoy so Datu o mga taribasok sii sa lupa iran a tagaepada iyan so Patotogaes ago so Datu iran. “Bolos kano sa kapipiya ginawa hay Datu o mga Patotogaes” pitaro o sabaad ko makadadarpa sangkoto a kanduri. Na gyoto mambo e miyasuwa, miriparado so mga bangsa taribasok sa kanduri a ipasaela-saela iran sa kiya bisitaa kiran o patotogaes ago ko Datu o mga patotogaes. “O Datu, dikami dn pagtao” kabasa o Datu o mga patotogaes sa maana a pambaelingan siran sii sa ingaed iran sa kilid a ragat. “Pagilay kano sii ko kapaembalingan iyo sa ingaed iyo mga bolayoka.” simbag o Datu o mga Taribasok.
Agad siyang nagtanong “Bakit? puro ulam lang ang nasa hapag-kainan at walang karne at kanin?” sinabi nito ng nagtataka. “Sapagkat iyan lamang ang mga likas na yaman na nakukuha namin dito sa aming lupain”. Sumagot naman ang Datu ng mga mangingisda kung bakit iyon ang nasa hapag-kainan. Pabilisin natin ang kwento at kumin na sila. Pagkatapos ng iyon ay may napagkasunduan ang dalawang datu sa mag-kaibang tribu, “Kung pwede ay makapunta rin ako sa inyong lupain na sinasabi mong Kaporoan?” sabi ng Datu ng mga mangingisda sa Datu ng mga magsasaka. Pagkatapos ng napagkasunduan na iyon ay bumalik ang Datu ng mga magsasaka sa kanilang lupain kasa-kasama ang mangingisda at ang kanilang Datu. “Tumuloy kayo ng may mabuting buhay. O Datu ng mga mangingisda” sabi ng isa sa mga naroon sa piging. Iyon din ang nangyari, naghanda ang mga tribu ng mga magsasaka ng isang piging bilang pagbibigay giliw sa pagbisita sa kanila ng mangingisda at ang kanilang Datu. “O Datu, hindi na kami magpapaalam” wika ng Datu ng mga mangingisda na ang ibig nitong sabihin ay sila na’y babalik sa kanilang lupain sa tabi ng dagat. “Mag-ingat kayo sa inyong pag-uwi sa inyong lupain mga kaibigan”.
Ko mapita ron otu na miyakauma so mga taga-Raebokaen sa lupa o mga taga-Iragataen a ki aawid siran sa mga ilaw, kamais, ube, mga pangangayamaen ago tuna kasan paen a paekaekuwa iran a paningkauyagan iran roo sa poro. Gaeyoto mambo sii ko mga taga-Iragataen a miyaka-uma siran a ki aawidan iran mambo so mga saeda, layagan, mga pamomorotaen sa ragat ago tuna kasan paen a paekakuwan iran a paningkauyagan a adaen a raekon a mga Iragataen “O datu, katayi so pipasadaan iyo ko Datu ami, sa mingi gulalan ami sa iwit ami sangkayi a lupa iyo so kiyapaesadaan iyo ko Datu ami” kabasa o isa ko mga Patotogaes. Miya-ipos so pira olan na dataro todaen mambo e paekasuwa-suwa sii ko mga bangsa iran. miyabaloy a laelaekaan kiran uman e bangsa sii ko mga lupa iran ago taros daen so kiyapaesadaan iran a so kambaebaegaya. Taman sa miyakauma so madakael a miyangasasalin sii sa ingaed rakaes so kiyaalin o masa sa miyabaloy a kasabapan sa igira kuwan na dadaen a paekaragon o mga taga-kaporoan ago da mambo a paekakuwa a saeda o mga taga-Iragataen, taros a miyada so kapaepaegawid o mga taga-kaporoan sa paekaragon iran sii ko mga taga-kilid a ragat lagid daen mambo sii ko sabala a bangsa.
Kinabukasan ay dumating ang mga taga-Raebokaen sa lupain ng mga taga-Iragataen dala-dala ang mga palay, mais, kamote, mga hayop at iba pang likas na yaman mayroon sila, ganoon din ang mga taga-Iragataen na dumating sa Raebokaen dala-dala rin ang mga isada, alimango, kabibi at iba pang likas na yaman meron din ang mga Iragataen. “O Datu, narito ang napagkasunduan niyo ng aming Datu, na isinagawa namin sa paraan na dinala namin sa inyong lupain ang nasabing kasunduan niyo ng aming Datu” wika ng isa sa mga mangingisda. Lumipas ang ilang buwan na ganoon parin ang nangyayari sa kanilang mga tribu, naging bukas ang bawat tribu sa kanilang mga lupain at patuloy ang kanilang napagkasunduan ang pagbibigayan. Hanggang sa dumating ang maraming pagbabago sa nayon pati na rin ang pagbabago ng klima na naging dahilan ng minsan lang may naani ang mga taga-kaporoan at wala na ring makuhang isda ang mga taga-Iragataen, naging paminsan-minsan na lang nadadalhan ng mga taga-kaporoan ng mga na-ani ang mga taga-kilid a ragat gayun din ang sa kabilang tribu.
Miyauma so gawi na dadaen a maeyaba a mga bangsa taribasok sii ko mga patotogaes para makaawid sa miyaragon, gaeyoto daen mambo sii ko mga taga-kilid a ragat a da siran daen mambo takaedaeg sa Raebokaen. Sabap roo na miyapasad daen so pipaesadaanan iran. Miya-ipos so pipira ragon na miyawa so sabaad ko mga taga-kaporoan kaan makangaeloba sa baego a baelingan ago paemomolaan, gaeyoto daen mambo sii ko sabaad ko mga Iragataen a paepaengiloba sa baego a balingan kaan siran makapagpoon sa baego a kapagoya-oyag, bago a ingaed ago bago a kapipita.
Dumating ang araw na hindi na bumababa ang mga taga-kaporoan sa mga mangingisda upang mag-dala ng mga na-ani, gayundin ang mga taga-kilid a ragat na hindi na rin umaakyat sa lupain ng mga taga-kaporoan. dahil doon ay natapos na ang kanilang napagkasunduan. Pagkaraan ng ilang taon lumikas ang iba sa mga taga-kaporoan upang maghanap ng bagong matitirhan at matatamnan, iyon din ang ang iba sa mga taga-kilid a ragat, naghanap ng bagong matitirhan upang magsimula ng bagong buhay, bagong lupain at kinabukasan.