Category: Essay

Gutierrez Mangansakan II

Pillars and beams shifting with the weight of time and weather, my body feels like a house of years gone by. I rise from sleep and sense its quiet negotiations with pain. My right knee and ankles, familiar hinges of a bipedal locomotion marked by wide and energetic strides, now audibly protest as though the rust has finally reached their cores. These aches, once occasional visitors, have now taken up residence like squatters claiming space that do not belong to them. I no longer move as one continuous gesture but in calculated increments, like a child relearning the rituals of motion. When I stand, I instinctively reach for the kamagong stick that steadies me, a prop once wielded by Perry Dizon in my film Salome, now claimed by the body that directed it.

What an absurd and sobering inheritance. I made films to capture the fragility of other people, but years later, those same films ended up giving me the tools I need just to get by.

The weight of the stick in my hand reminds me of the stories I have told, the ones I carry, and now, the story of this body, which insists on being listened to with closer attention.

For most of my life, I have regarded my body with distant affection, the way one might regard an ancestral home whose foundations are assumed to hold forever simply because they have always been there. I did not imagine its inevitable decline. Towering at six foot two, I reached for the skies, mistook youth for permanence, believing in the reckless magic of invincibility. I fed my body with little thought. The fatty cuts of meat shared with friends and family. The sweet desserts that provided the instant sugar rush. The bottles of Red Horse emptied in the name of celebration, escape, or simply habit. My body absorbed everything, without any sign that it might crack under the weight of my choices. A vessel that bent without breaking, a house whose walls and columns did not echo with the sorrow or exhaustion I piled upon it.

Most often, I hear khutba on Friday prayers discuss the duality of our existence—how we are both badan and nyawa. The body is fleeting, tied to the world and its hungers, while the soul endures beyond the limits of life. In these sermons, the nyawa is always the priority. Charity, piety, and good deeds are urged so we might earn a place in the Afterlife. The badan, by contrast, needs only to be kept clean and healthy. Vanity is frowned upon because, in the end, every body returns to the Maker when its appointed time arrives.

Whenever my cousins hear that I’m on a diet, they never miss the chance to tease me. Kan kan ka den mun, ka matay tanu a di tanu den makakan. We only get this one lifetime to eat. Once we die, there’s no more eating.

But three years ago, when surgeons removed my gall bladder—an organ that had quietly performed its function for nearly five decades—something shifted in the way I saw myself. I remember waking up after the procedure, skin taped, incisions mildly aching, and still felt disoriented. It was not simply the loss of a body part. Something bigger clicked into place: the idea that certainty is just an illusion. Lying there, I realized what I’d missed for years. That the body is not simply a place we inhabit, but a place where the map is constantly being redrawn by circumstances beyond our control.

Despite an appendectomy more than twenty years earlier, the gall bladder operation was the first time I saw the body as something with limits. Not a permanent home for all my wild hopes, but as a fragile estate with boundaries, vulnerabilities, and an expiration written into its very nature. Like a filmmaker who has always known how to orchestrate a scene, I suddenly found myself in a narrative I could not direct.

And yet, the body goes on, even when the mind falters. Mine does that sometimes—not in huge, dramatic ways, but in quiet, unsettling ones. My bipolar disorder, diagnosed fifteen years ago, sometimes lures me into these foggy places where memory beats to its own strange tune. Memory, for me, has always been both compass and anchor. It holds my grandmother’s stories, the landscapes of Pagalungan, the faces of my cats buried in clay pots whose roots intertwine with my grief. It holds the dialogues of characters I have written, the shades of my mother’s lipsticks, and the picture of a boy trying to figure himself out in the tiny apartment on Don Abelardo Street.

Memory shapes who I am, building the walls and hallways inside me. Lately, though, I feel some of those rooms going quiet, like someone’s packing up and leaving without asking. Not the core memories, not yet—but enough to throw me off. I’ll be talking and suddenly lose my place, like a door that’s always been open just slams shut.

So what am I supposed to do with a body that’s starting to turn on me? How do you keep moving in a world that expects you to be sharp and tireless, when the body you live in keeps changing the rules?

Virginia Woolf teaches us that the body shapes the very texture of consciousness, its illnesses and injuries capable of reframing our most intimate truths. I get that. Sometimes I feel like the old gas lamp from my childhood, glowing with borrowed wisdom, but always flickering with my own confusion. Maybe that’s what aging is. You learn, slowly, to live in a body that keeps rearranging itself. You start to see its hallways not as traps, but as rooms that change shape. Pain isn’t just some enemy to fight. It teaches you things. And limits don’t always mean you’ve lost. Sometimes they just mean it’s time to look in a new direction.

I think of the weight I carry now –literally, the pounds I’ve gained in the last five years, and figuratively, the burdens of a midlife crisis that arrived not as a storm but as a gradual dimming of certain stars. During the COVID-19 lockdown, anxiety became a second appetite. While the world contracted, my body expanded, absorbing every fear, every doubt, every question I was too ashamed to say aloud. Have I done enough with my life? What have my choices amounted to? What becomes of a filmmaker who can no longer trust his own eyes?

Because my eyes, too, have begun retreating from me. The letters blur, the world softens at the edges. A filmmaker losing his vision is like a storyteller losing the thread of a narrative mid-sentence. It brings a consternation I had not prepared for. Every time I reach for my glasses, a small grief stirs. It is one so mundane that it almost feels embarrassing to confess, yet so profound that it tugs at the heart with each passing day.

I realize now that my entire life has been about gazing, framing, witnessing. Cinema, for me, has never been merely an art but a way of being. To lose clarity in my sight is to confront the possibility that the world may one day recede into a haze, the way memories sometimes do. And so I hold onto the light with the desperation of someone who knows how easily it can be extinguished.

Still, I am here. Still, I walk.

I walk with the kamagong stick, which steadies my faltering architecture. Each step is fragile, but also stubborn. I refuse to surrender to decline. The body may weaken, but the desire to move and continue remains.

There is a kind of gentleness in the way I move now, almost like a quiet dance. I’ve started tuning in to my joints, listening to them creak and pop, just like listening to an old house settle after dark. Each crack is a reminder that something is shifting, each ache is an invitation to pay attention.

Melissa Febos reminds me that healing is not the absence of hurt but the integration of it into the self. My pains, then, are not signs of failure but carvings that make the architecture of my body uniquely mine.

The irony is not lost on me. As the body falters, the mind often achieves a sharper clarity. It’s more like an old house that’s sheltered me through every chapter, every messy, beautiful moment. It’s the same body that lugged me through all-nighters, festivals, film screenings, wild trips to the ends of the earth. The arms that scooped up my cats, the heart that soaked in every loss and every burst of joy. It’s carried me through so many worlds, both real and imagined, always sticking by me. Now, as it tires, it just wants a little kindness, a bit of patience.

Pain, in its strange way, has brought me back to myself. Mortality used to feel like gossip, something whispered in another room. I do not fear it as much as I once did. Now, I have come to terms with it. It sits beside me, quiet and steady. I feel it in the stiffness of my limbs, in the absence of an organ, in the blurring of text, but I also feel life more acutely because of it.

And so I walk, slowly but with intention. Stick in hand, breath steady, eyes searching not for what is fading, but for what remains. The architecture may crack, but the light still leaks through.

Jo T. 

Ang akon pamilya halin pa sa Midsayap. Didto kami tanan nagdalako, sa Barangay Lagumbingan, kasikbit sang Gayonga, tupad sang Libungan Torreta, nga Pahamuddin na subong kag parte na sang North Kabuntalan kag sakop na sang Bangsamoro Autonomous Region of Muslim Mindanao. Nagbalhin kami sa Magpet sa nahaunang bahin sang 1980s. Ang magulang ko nga baye nga nabuhi sa panguma nakabakal sang luna diri, isa ka pudyot sang kalupaan nga gipanag-iyahan sang mga nitibo nga mga Manobo.

Didto sa Midsayap wala kami sang amon gid nga luna. Saop lang ang akon tatay, nalup-og na lang sa sige ka arado sa lao, pero wala gid asenso. Napatay siya sa kanser sa tul-an, tungod sa mga kemikales nga, mahibal-an nakon sa kadugayan, ginabawal na gali kag ginapanghaboy na sang mga manggaranon nga mga nasod kag ginapun-ok sa mga pobre nga mga nasod parehas sang Pilipinas. Indi ko gid malipatan ang itsura sadtong mga hilo sa peste nga natumpok sa idalom sang amon balay: Endrin, DDT, Fudaran. Paglubong niya, nagbalhin kami diri sa Magpet.

Linaw gawa diri sa Magpet kumpara sa Midsayap, bisan pa ang mga madamol nga kakahuyan kag mga matin-aw nga mga suba sini paranaguan sang mga naga-aratras nga mga Ilaga kag mga Barracuda. Sadtong 1970s, nakalambot diri ang mga Blackshirts, magpahuway kag magpaayo sang ila mga samad sa amon mga bungyod kag mga kasubaan. Ang mga nitibo nga mga Manuvu kag mga Ilonggo andam pirmi mag-abli sa ilang mga payag sa bisan sin-o nga mag-alagi kag mangayo pagkaon kag ilimnon. Sadtong 1980s, tuluganan man ang amon banwa sang mga rebelde kag mga sondalo.

Nagasararakot lang man ang mga tribu diri sa Magpet. Luwas sa mga tumandok nga mga Manobo, may mga Ilonggo, may mga Antiqueno, may mga Ilokano. May ara man mga Cebuano, mga Boholano, kag may mga Maguindanawon. Ang kadamuan diri mga Ilonggo nga mga oldtimer. Subong, nagadamo na man ang mga Cebuano, amo nga subong ang kumon nga hinambalan diri Bisaya (Cebuano). Ang iloy kag amay ko, mga Karay-a, halin pa gid sa Igbaras, Iloilo. Ako iya sa Oton pa ginbata kag nuebe anyos na sang magsalyo kami sa Midsayap. Sa Midsayap, ang kadamuan sa mga setler mga nauna nga mga benepisaryo sang mga Land Act nga ang pinakauna nag-alabot sadto pang 1902. Ang amay kag iloy ko nakabalhin diri tuig 1963, sa panghagad sang mga paryente nga nauna sa amon.

Napatay nga saop ang akon amay, kag amon ginbiyaan ang lupa nga iya ginauma sa kapin beinte ka tuig, anum ka ektarya nga humayan. Ang magulang ko nga baye nga amo ang mapisan mag-arado, nagtinda-tinda, nagpatindog batsoyan kag nanabas kag nanahi sang mga uniporme sang mga estudyante, ang kita niya halin sa sini nga mga panginabuhian ginbakal niya sang luna diri nga amon na subong ginaestaran. Gin-uma niya ini kag ginpatindugan sang payag. Sa pagdamo sang tawo, ang palibot nga katubuhan kag kakahuyan nahimo na subong kabalayan. Ginburuligan namon mag-utod ang pagpatigayon sang amon pagpanginabuhi diri, magharalin kon kis-a para mag-eskuwela o mangita obra, dason magbaralik para magbakasyon ukon magretiro.

Ang paghandum ko sang Midsayap, tapik gid pirmi sa panahon sa gera. Madumduman ko nga sa kainit sang irinaway sang Ilaga kontra Barracuda sadtong mga unang panuigon sang Martial Law, kaduha kami magbakwet, tuig 1972 kag tuig 1974. Halin sang 1960s hasta sa tunga-tunga sang 1970s ang Barrio Lagumbinga agihanan gid sang mga sondalo kag mga BSDU (Barrio Self-Defense Units). Nahimo nga CHDF (Civilian Home Defense Forces) ang BSDU sadtong 1977, kag sadtong 1987 sa idalom sang gobyerno ni Cory Aquino hasta sa kasamtangan nahimo na ini nga CAFGU (Civilian Armed Forces Geographical Unit). Sa tiempo sang Martial Law ang mga miembro sang BSDU ginhimo nga espesyal nga militia ginatawag nga Ilaga kag ginpanguluhan ni Feliciano Luces, ang bantog nga lider-lider nila. Nabansag siya sa ngalan nga Tutpik, sinaligan sang mga gamhanan nga mga pulitiko diri sa Kutabato, kag siling pa, indi kuno siya madutlan sang bala.

Sa Midsayap, sa San Isidro Primary School ako nag-eskuwela. Adlaw-adlaw lakton  namon ang sobra duha ka kilometro nga distansiya halin sa balay paeskuwelahon kag pauli. Gamay-gamay ang amon eskuwelahan kay gamay lang man ang estudyante. Ginaimpon ang Greyd Tri kag Greyd Por sa isa ka klase, ang Greyd Wan kag Greyd Tu sa lain nga klase. Duha lang ang titser nga mag-asawa ang nagatudlo, kag duha lang ang klasrum sa bilog nga eskuwelahan. Sa mga beinte ka estudyante sa isa ka klasrum, may duha ka Muslim ako nga klasmeyt, pareho nga baye kag mga miga ko. Pagkatapos sang ikaduha nga pagbakwet namon, wala ko na nakita liwat ang duha ko ka klasmeyt nga ini.

Makasiling ako nga sa akon isip-bata sadtong nuebe anyos pa ako, wala ako sang kahanggaw nga mabatyagan sa mga Muslim. Pero kon magbungat ang mga tigulang sang pulong nga “Moros” daw kulbaan ako. Daw ang ila ginaistoryahan kahaladlukan. Paglupok sang gera sa Libungan Torreta, nag-umpisa ako makabatyag sang kahadlok. Daw kalisud hunahunaon nga ang akon mga pakaisa sa CHDF o sa Army mangpatay ukon mapatay sang Moros. Kon mga sibilyan lang nga mga Muslim nga masugata ko sa dalan ukon sa eskuwelahan, ginatan-aw ko sila nga indi lain sa amon, parehas lang sila sa amon pamilya nga mga tawo man, mga mag-uuma.

Ang daan nga lugar nga gintawag nga Libungan Torreta kag ginbunyagan liwat sang ngalan nga Pahamuddin, kon akon dumdumon, daw may asik gid pirmi sang dugo sa mapa sang akon alimpatakan. Didto gid abi ang perte nga pinatyanay. Halin sa Libungan Torreta lusot sa kasigpit nga mga barangay sang Bulucawon, Cabpangi (Kampangi kon amon tawgon sang-una), Malagakit kag Simsiman nga sakop sang Pigcawayan, wala gid untat ang irinaway. Kasapaan ini nga mga lugar, kay diri matipon ang ilig sang tubig nga halin pa sa Pulangi kag Liguasan, amo nga dalaganan kag paranaguan sang mga nagapang-atake kag nagaparalagyo nga mga armado. Ginatago sang tubig ang agi sang ila mga lapa-lapa, amo nga indi dayon matultulan o makit-an. Kon ano kadamo ang napatay nga mga Barracuda kag Bama(Bangsamoro Army), amo man kadamo ang ginpanghakwat nga mga bangkay sang sondalo. Sadto nga mga panuig, nagaandam gid kami pirmi sang amon mga binagtong. Daw kada semana may belasyon, kag ang akon mga pakaisa nga mga soltero kag dalaga, kon diin-diin nga belasyonan maagahan.

Madamo sa akon mga paryente kag mga pakaisa nga laki, kon indi CHDF, mga miembro sang Ilaga. Kon Kristiyano ka abi kag tagadidto, daw automatic nga kon indi makaentra sa PC ukon sa Army imo bata nga laki, sa CHDF siya. Sadtong hayskul ko nakabulig pa ako sa mga RVM Sisters pamutos sang mga balon sang mga CHDF. Wala pa ko kahimatngon sadto nga sa amo to nga buluhaton nagadapig ako sa mga kontra-Muslim nga mga puwersa.

Nakahuman ko hayskul  sa Notre Dame of Midsayap for Girls. Pagkolehiyo ko, sa Notre Dame of Midsayap College gihapon ako naggradweyt. Ang una nakon nga gin-obrahan, ang Notre Dame University Community Extension Office sa Kutabato. Sa lapit isa ka dosena nga istap sang upisina, laban ang Muslim sa Kristiyano, amo nga didto gid napadalum ang akon pakig-abyan sa mga kaigsoonan nga mga Muslim kag didto man napataas ang akon kahimatngon kabahin sa ginatawag nga jihad, ang pakigbisog sa Bangsamoro.

Sa paglakat-lakat namon sa mga komunidad sang mga Muslim sa Maguindanao kag Cotabato City, nakasiling ako nga ang ila kahimtang, daw parehas lang man gihapon sa mga pinakaubos sa amon nga mga Kristiyano. Problema sa kapobrehon ang pirmi ginaatubang: panginahanglanon sa pagkaon, pagpameste, pagpaeskwela, wala ospital, wala doktor. Ang sabat sang amon upisina: family planning, nutrisyon, infant and child care, livelihood projects. Daw kagamay kon imo itandi sa perte kadako nga suliran pangkinatibuk-an. Daw band aid sa dako na kaayo nga hubag.

Sa pangimbita sang akon mga nakaupod sa trabaho, nagsalmot ako sa gimbuhatong simbahan. Didto nakon nasulagma ang mga dalagko nga mga pangutana kabahin sa gubat sa Mindanao kag sa kahimtang sang mga Muslim. Sa wala nagdugay nag-upod-upod na ako sa mga kumperensiya kag mga kalihukan nga pangkatawhan: interfaith dialogue, bugas indi bala, lupa para sa nagtikad, lupang kabilin para sa Lumad sa Mindanao, otonomiya para sa Muslim Mindanao. Malawig ini nga pagsalmot kag sa kon diin-diin nga bungtod kag kaislahan ako nakalambot: Dabaw, Agusan, Zamboanga, Sarangani, Zamboanga Peninsula.

Sang natukod na ang Bangsamoro Autonomous Region for Muslim Mindanao, nalipay ako. Ang kalinaw nga dugay na ginapangayo sang mga taga-Mindanao ara na gid. Pamatyag ko, sa pagkambyo sang mapa, ang may asik sang dugo sa lugar nga akon ginhalinan, naislan man. Ang Libungan Torreta, gera, kapit-os. Ang Pahamuddin, damgo sang kalinaw nga nahatagan sang katumanan. Ang mantsa sa mapa, naanas man.

Subong, bisan ang Magpet nagalain man. Nagadamo na ang mga salakyan nga nagalupadlupad sa sang-una hilway nga mga dalan. Sementado na ang tanan nga dalan bisan pa sa sang-una wala sing dalan. Wala na sang mga karbaw ukon kabayo nga nagapatunga sa dalan. Ang ila lugar sa pagpanginabuhi sang tawo napulihan na sang mga nagabaragrong nga mga de motor nga salakyan kag mga dalagko nga mga trak nga buta pirmi sang mga karton-karton sang durian, lansones, marang, mangosteen, rambutan, saging, kamatis.

Kon magguwa ko sa Kidapawan kag magbiyahe sa iban nga parte sang Mindanao, pa-Maguindanao man o pa-Sultan Kudarat, mas damo nga mga pagbag-o ang maagyan sa pihak kag pihak sang dalan. Ang mga malapalasyo nga mga balay nagadamo man, pati mga moske kag mga simbahan nagaulusbong bisan diin, pero may mga lugar nga imbis mag-uswag, nagatusmaw kag nagsalum tapat sa mahigko nga tubig. Ang mga barangay kag mga panimalay sa higad sang mga suba nga sang-una mala, nagadanaw na pirmi sa lutak. Sa mga lugar sa hilit-hilit nga barangay, ang kawat, ang hold-ap, ang pagpang-agaw sang motor, ang patay, ang paglapta sang droga, daw amo lang gihapon.

Sa mga banwa nga ginatawag nga Kamusliman, ang mga dalagko nga balay mansig patas-anay, nagatilindog nga nagatanawanay lang. Pero ang mga kabalayan sa ibabaw sang Buluan Lake, sa pampang sang Pulangi kag Rio Grande de Mindanao, pati na sa higad-higad sang Liguasan Marsh, nagakatin-katin pirmi sa ibabaw sang tubig, ang mga atup kag mga dingding daw panglupadon sang mag-agi nga pinakagamay nga hangin, ang ila mga tiil nahuluman sa lauhon nga tubig. Amo gihapon nga mga suliran nga nakit-an ko na sang-una. Kag makabati na naman ako sang pagduhaduha.

Kag mamangkot ako: amo bala ini ang kahilway, ang kabag-ohan nga kanhing gipaningkamotan sang tanan? Huo, wala na sang dalagko nga gera parehas sang nasaksihan ko sang-una, wala na sang Muslim kontra Kristiyan nga dumtanay, kag ang mga bakwetanan sa higad sang dalan ginpangrumpag na. Wala na sang ambus sa Pigcalagan, sa Parang, kag sa Malabang,. Wala na sang Ilaga kag Barracuda, bisan kuno Abu Sayyaf sa Basilan, BAMA kag ISIS sa Lanao naghilipos na.

Pero ang dako nga pamangkot, nag-asenso na bala ang kahimtang sang kinadamoan? Kita nga nag-jihad, malapit na bala kita sa gusto naton lab-uton nga kahilwayan kag kalamboan?

 

Old Questions

My family is from Midsayap. We all grew up there, in Barrio Lagumbingan, beside Gayonga, and adjacent to Libungan Torreta, renamed Pahamuddin and now part of North Kabuntalan within the political jurisdiction of the Bangsamoro Autonomous Region of Muslim Mindanao. We migrated to Magpet in the early 1980s. My older sister, who farmed all her life, bought a small plot of land here, a tiny portion of a property that once belonged to the Manuvu natives.

In Midsayap, we did not have a land of our own. My father was a tenant, crippled after two decades of wet farming and no prospects for a better life for us. He died from cancer of the bones, thanks to his daily exposure to toxic chemicals which, I would find out later, were banned in rich countries and were being dumped in poor countries like the Philippines. I cannot forget those bottles of pesticides piling up under our house: Endrin, DDT, Fudaran. After his burial, we all moved to Magpet.

Magpet is a peaceful town compared to Midsayap, even though its lush mountains and crystal-clear rivers made for a perfect hiding place for withdrawing Ilaga and Barracuda forces. In the 1970s, Blackshirts would find their way here, to take a respite and recuperate from their wounds. Manuvu natives and Ilonggos always opened their houses to wayfarers, ready to share food and provide shelter. In the 1980s, our quiet town also protected both soldiers and rebels.

All sorts of people come to settle in Magpet. Apart from the Manuvus who are native to the place, there are Ilonggos, Antiquenos, and Ilocanos. There are also Cebuanos, Boholanos, and Maguindanaons. Most of the Ilonggos here are oldtimers. Today, Cebuanos are growing in number, which is why the most widely spoken language here is Bisaya. My father and mother were Karay-a people who hailed from Igbaras, Iloilo. I myself was born in Oton and was nine when we left Iloilo for Mindanao. In Midsayap, most of the settler population were beneficiaries of Land Acts that had been implemented as early as 1903. My father and mother were able to migrate in 1963, on the invitation of relatives who came to Mindanao earlier.

My father died a tenant, and we left the land he had been tilling for twenty years, a six-hectare rice field. My older sister, who was a hardworking farmer, set a tiny store and a soup place that sold batchoy (pork and noodle soup), then took on a sewing job, mostly school uniforms, from which she was able to buy a small piece of land where we now live. She farmed it and built a thatch house here. As the town’s population grew, all the surrounding sugar fields and forest areas became residential units. I and my siblings built our lives here, leaving the place for work or study, and returning here for short vacations or to retire.

My memory of Midsayap is always associated with the war years. I can remember that during Martial Law when the fights between the Ilagas and the Barracudas were raging, we had to evacuate twice: in 1972 and in 1974. From the late 1960s until the middle of the 1970s, soldiers and BSDU (Barrio Self-Defense Units) would be passing by our place all the time. The BSDU would be renamed CHDF (Civilian Home Defense Forces) in 1977, and in 1987 under the Cory Aquino government, it was reorganized into CAFGU (Civilian Armed Forces Geographical Unit). During Martial Law, BSDU members became Ilaga fighters. The Ilaga was a militia group led by Feliciano Luces, their famous leader. He was known as Tutpik, a trusted soldier allied to powerful politicians in Cotabato.

In Midsayap, I spent grade school at San Isidro Primary School. Every day, we would walk the more than two-kilometer distance from our house to school and back. Our school was very small and the student population was also small. Grade Three and Grade Four students were combined in one class, and Grade One and Grade Two students in another class. There were only two teachers, a married couple, as there were only two classrooms in the entire school. Out of the twenty students in one class, I had two Muslim classmates, both girls and both were friends to me. After the second evacuation, I did not see these two friends again.

I can say that as a child of nine, I did not fear the Muslims. But when adults spoke and said the word “Moros” I would be frightened. It was as if they were talking about monsters. When the fighting near our place erupted, I began to feel afraid. And it troubled me that my cousins in the CHDF or in the Army would be killing or be killed by Moros. As far as Muslim civilians I met at school and on the streets was concerned, I always considered them as no different from us, humans like us, and farmers just like my family.

The old place called Libungan Torreta and rebaptized Pahamuddin, I will always remember as a blood-splattered spot in the map of my mind. Intense fightings took place there. From Libungan Torreta to the adjacent barangays of Bulucawon, Cabpangi (which we always mispronounced as Kampangi), Malagakit and Simsiman in the municipality of Pigcawayan (and are now part of the special geographic areas of BARMM), ceaseless battles took place. Being marshy areas, the waters from Pulangi River and Liguasan Marsh collect in these places, and those pursued or in pursuit of enemy forces hid here. The waters and the thick vegetation could leave no trace, so it was never an easy chase. Casualties were therefore high on both sides: there were as many Barracuda and Bama (Bangsamoro Army) forces as government soldiers that got killed during encounters. In those years, we were always ready with our bundles, ever ready to evacuate. There were days when we felt the killings would never end and my cousins would be at one vigil or another until dawn of the next day.

Many of my male relatives were in one of the civilian militias, if not with the CHDF, with the Ilaga. If you were an Ilonggo from those parts, it was almost automatic that you should have sons in Philippine Constabulary or in the Philippine Army, or else in the CHDF. In high school I helped the RVM Sisters in our school to pack lunches and canned goods for the war-bound CHDF men. I was not conscious then that I was siding with the anti-Muslim forces.

I graduated from high school at Notre Dame of Midsayap for Girls. When I got to college, I also finished a course in Notre Dame of Midsayap College. After graduating I returned to Midsayap and my first job was at the Notre Dame University Community Extension Office in Cotabato. Of the close to a dozen staff in our office, majority were Muslims, which is how I was able to deepen my friendship with the Muslim brethren and it was also there that I came to appreciate what people meant by jihad, by Bangsamoro struggle.

From our daily immersion in Muslim communities in Maguindanao and Cotabato City, I came to understand that the situation of the Moro people was not different from the situation of the poorest of us Christians. Problems related to poverty confront them on a daily basis: lack of food, clothing, shelter, lack of access to education, no hospital, no doctor. Our office’s response at the time: family planning, nutrition program, infant and child care, livelihood projects. Too little beside the big structural problems. Like Bandaid to a long-festering infection.

Due to the invitation of friends I met at NDU Community Extension Service, I finally became active in lay work. It was there that I encountered the big issues related to the Muslim situation and the conflict in Mindanao. Soon, I was joining conferences and seminars and was involved in mass work: interfaith dialogue, food not bullets, land for the landless, ancestral domain for Mindanao’s indigenous peoples, autonomy for Muslims. It was a long involvement that brought me to mountain parts and island provinces: Davao, Agusan, Sarangani, Zamboanga Peninsula.

When the Bangsamoro Autonomous Region for Muslim Mindanao was finally set up, I felt glad. The peace that everyone in Mindanao long aspired for was finally there. It seemed to me that with the changes in the map, the once blood-splattered ground in the vicinity of my hometown has also changed. Libungan Torreta was war, poverty. Pahamuddin is a promise of peace fulfilled. At long last, the stain on the map has been removed.

Today, even Magpet is changing. Cars are proliferating, speedrunning on once quiet streets. All the roads are cemented, even in places where once there was no road. Horses and carabaos can be hardly seen on the street. Their place in the life of man has been taken over by roaring motorcycles and big trucks filled with crates of durian, lanzones, marang, mangosteen, rambutan, bananas, tomatoes.

When I go out to Kidapawan and travel to other parts of Mindanao, to Maguindanao or Sultan Kudarat, I would be greeted with more changes taking place on both sides of the road. Palace-like houses are also multiplying, even mosques and churches kept growing in number, but there are places that instead of prospering, have sunk down inches deeper in murky waters. There are upriver barangays and communities that used to stand on dry land, but are now permanently mired in silt. In interior barangays away from town centers, thefts, holdups, seizures of vehicles, homicides go on as before.

In the Muslim provinces, big houses are rising and standing eye to eye across each other. But the houses in the lakeside communities in Buluan, those along the banks of Pulangi River and Rio Grande de Mindanao, and those in the vicinity of Liguasan Marsh, sit low with roofs and walls about to be blown away by the slightest passing wind, their feet mired in muddy water. Same problems I used to see. And once again, I have my doubts.

And I ask myself: Is this the peace, is this the change we had been aspiring for? Yes, there are no more big wars like what I used to witness, no more Muslim versus Christian animosity, ang the roadside evacuation sites had been dismantled. No more ambuscades in Pigcalagan, in Parang, ang Malabang. No more Ilagas and Barracudas, and even the Abu Sayyaf in Basilan, the BAMA and ISIS in Lanao had been quieted.

But the big question is, have the conditions of the majority have really improved? Those of us who engaged in a jihad, are we any nearer our much-aspired dream of peace and prosperity?

 

Raihana K. Lamalan

Every time na mag-sine ako, I always bring my mini blanket with me.

Sa among kultura, we call it malong—my cousin used to call it “lulababay”, something that doesn’t have a direct translation; but it means something along the lines of a mother’s warmth that brings you comfort. Malong is widely known for our traditional clothing and dances, but technically, we also have malong where we use it for sleep. We pull the end of our malong, step in the center to wear it like a tube skirt until it reaches our chest or shoulder or depending on our liking, then wrap ourselves in it. We almost look like we’re vermiculated—but at least it feels like a warm hug from our mother, or grandmother. My cousin, she further explained how her lulababay has its own unique and specific texture compared to other malong we carry in our bed. The chill seeps in her skin yet there’s an impeccable warmth that soothes her to sleep.

It feels like home.

Dada, my father, once stitched from one end of our malong to another. As someone who’s taller in our household, Dada feared that I might catch a cold, so he often kept my feet warm—hence, lengthening the blanket. But since the fabric was too soft, and the scent too familiar—no matter how desperate he tried to wash it away he couldn’t resist the haunting familiarity lingering around him, I wasn’t surprised when he took the malong for himself. I thought that maybe he missed his old home before us—maybe his Ina, too. I can see how he longs for her, the way he melts down when we run out of bigas, or buys the whole ice drop (as what he calls the ice candy) from a manlalako that reminded him of his father, a principal who also vended ice drop during his childhood. I can smell the child in him; it’s rotting, writhing in agony as he hugs his new favorite malong around him, longing for a parent’s love.

Dada used to say na pinaglihi ako sa depresyon.

Because when Mama was pregnant with me, their Ama lay among our ancestors. She hated dogs and cats—and anything that came down with rabies—which was the cause of Ama Lukés’ death; something I resented about her when growing up. I was a child who nurtured the simple things around me and it broke my heart knowing I couldn’t shelter them all. To think that the model I should look up to was a complete opposite of who I am and who I’m going to be was… disappointing. It all rooted back to when Dada said I was “born under a cloud of depression,” because after Ama Lukés passed away, less than six months later, her Ina passed on too. In a way, it seems to me that the first thing I inherited from Mama was her deep, aching longing beyond her fingertips.

Dada mentioned that no amount of bulawan would make her happy. I find it almost impossible, because Mama will be happy to receive gifts from her husband (as any woman raised in a rural area would be). Having to grew up in around the Red Sea, I knew gold wasn’t impossible to buy as a gift—but with our financial struggles, her pregnancy with me, and the recent loss of her parents, these burdens became overwhelming for her. It was under these circumstances that Dada said I was an unplanned child, almost the unwanted one. And I couldn’t blame him. I was too difficult during my teenage years as to why he suddenly blurted that out. He once told me that no one could possibly fathom the way I am—that I am not meant for weak hands. Each pulse a verse, each would wound a different line, and I beat in language that no weak minds can utter.

As time goes by, I’m in awe of how mama never gave up.

Instead, she would wrap herself in malong and think of it as her Ina’s embrace, her Ama’s comfort. She would wipe her tears on it; the same way I muffled the sound of my silent sobs nowadays. The piece of fabric that held together assures her their presence despite being worlds apart from each other. And it makes me wonder, as to how I’m able to understand what she was going through. I long for our parents’ presence though they are right beside me, preparing our meals or reckoning our budget for tomorrow’s allowance. It sickens me. To watch them inhabit the life that owes them more. Then, guilt consumes me; I reckon my childhood that watches them doing the math all over again, the same picture I’m witnessing today. At that age, I couldn’t name the feeling—but now I recognize it as grief. Maybe I was pinaglihi sa sama ng loob, I was born with my Mama’s vulnerability, her fear of losing, her longingness. I was born with my Mama’s wistful sentimental yearning, sometimes it eats me alive—wondering whether it’s a gift or a curse.

In the same line, my cousin is on her malong’s five hundred and ninth sew. She said, her lulababay is on the brink of scraps—in fact, it’s almost beyond repair, “sukong-suko na nga,” she quotes. For some reason, her malong is dripped in memory, it was her handomanan from her Ina Lukés that was passed down to her, so she keeps it close to her even if it has a five hundred ninth jagged tear all over the seam.

Because it does feel like home.

So, I always bring my malong with me every time I watch cinema and, the thing is, I hate being inside the theater. It’s frustrating when you don’t hold the power to take a pause and search for the symbol’s implication, or to replay the scene because the humor was outrageous, or when you realize the importance of easter eggs from previous movies, series, and theories. It feels silly, whimsical even. These two unrelated rituals carry the same architecture of memory. The cinema is a dark room that suspends the world, it helps me escape for the next 2 hours from my lifelong painstaking responsibilities. Malong is threaded to pull my family into that silence. It’s a reminder that despite the moments for entertainment, there’s a story beneath my skin that still wants to be held. Cinema helps me forget, but the malong brings me back to who I am.

The movie was playing before me but the scene wouldn’t register in my mind, all I could hear was my Mama’s silence. My Dada’s stitching. The ache I inherited from them. There was a pang of guilt as I held my malong closer to me, lifted my feet from the ground and kissed my knees as it reached my chin. It’s nostalgic. Pagdamdam gani, ana sila. They passed me the baton I carry from my mother’s fears and my father’s grief, and all the quiet things they never said, but stitched into me anyway.

Aaqilah S. Mangarun

The cashier punches my order on the register while I hand over the payment. They reach for a plastic cup nearby, a fine-tipped marker already in hand.

“Iced latte for…” The cashier turns to me expectantly. “Your name, miss?”

“Aaqilah,” I say. My smile automatically becomes strained as I wait for the inevitable to happen.

“Erm, how do you spell that?”

For as long as I can remember, my name has been both a source of pride and quiet frustration.

Seven letters. Three syllables. Four vowels and three consonants. In Arabic, it means “wise,” “discerning,” or sometimes “educated” or “intelligent.”

My parents, devout Muslims through and through, chose my name from a little baby name book a few weeks before I was born. They didn’t want anything too fancy or complicated, like having two (or more) names or a name with a long spelling—they were victims of one or the other. So they settled on my name.

I didn’t think much of it. Of course, it was an uncommon name to see or hear in a Catholic-majority community where most names sounded simple or Western, like Christian, Princess, Denise, Alex (sometimes two of those combined), and where Spanish surnames were the norm. Paired with my uncommon surname, my name made me stand out like a sore thumb. For a while, I was the only student in class whose name no one could quite place.

As a child, I didn’t know how to explain where my name came from. I didn’t even know what it meant back then. I only knew it wasn’t like theirs.

At some point, I started calling myself “Macy”, a random name my young, developing brain picked up somewhere. I didn’t know where or when, but somehow I was insistent on calling myself this. My parents perhaps found it funny and dismissed it, thinking it was only a phase—but to me, it was a small act of escape. All I wanted was something easy, something people wouldn’t stumble over. I wanted a name that didn’t need correction.

Then we moved abroad, and suddenly everything shifted.

It was as if I had stepped into another world—one where the rhythm of speech changed, where the air hummed with languages that rolled differently off the tongue. My classmates’ names were ones I had never heard before: Nahla, Fatima, Yasmeen, Tahwa. Yet there was a warm comfort in their unfamiliarity. Their names, like mine, had roots in Arabic. When I slowly learned the language, I learned how beautiful those names meant, including mine. For the first time, my name didn’t sound so strange or misplaced. It blended in, soft and unremarkable, but in the best possible way.

Eventually, when we returned to the motherland, that comfort faded, and I was once again the one people paused before calling on. My biggest pet peeve? In almost every new interaction, someone misspells my name. It’s mostly easy to pronounce, but on paper it becomes a conundrum: a missing letter here, an extra one there. I blame the double A’s and that tricky Q. The little H at the end is an occasional culprit, too. Sometimes a U slips in after the Q, as in Quin or Queenie. People have created so many variations of my name that I can use some of them as hard-to-break passwords.

For years, my reaction to my name’s misspelling ranged from annoyance to anger. Every time someone butchered it, a small part in me wilted. It felt like they’d wronged me before even knowing me. At worst, I’d hold a minuscule grudge against that person—at least only for a while. I hated spelling it out loud, letter by letter, because I was shy and didn’t want the unnecessary attention. I blamed the world for handing me such a cursed combination of letters.

Worse, sometimes I felt like I didn’t live up to the meaning of my name. How could I be “wise” when I made mistakes or acted foolishly? Each little blunder felt like proof that I wasn’t living up to what I was called. It wasn’t just my name that felt wrong—it was me.

But names, I’ve learned, are only as heavy as we let them be. They can hold such a significant part of our identities that we forget we are more than just an arrangement of letters and syllables.

Over time, I stopped flinching at every wrong spelling and started letting people take their best guess. If they asked how to spell it, I told them. If not, I just smiled. Somehow, it was lighter that way.

It’s strange to think that something as simple as a name can hold so much weight. Yet it’s the first gift my parents ever gave me, and the one I’ll carry for life. Maybe that’s reason enough to protect it, even when the world doesn’t get it right the first time.

In the past, names told stories—of lineage, of origin, of identity. To misspell a name is to overlook that story. But to embrace it, flaws and all, is to claim the story as your own.

And perhaps that’s what I’ve learned most of all: my name doesn’t have to fit perfectly wherever I go. It only has to fit me.

Zarina Tamboboy Sarapuddin

 

Unang beses kong pupunta sa Baroy sa buong buhay ko. Unang beses ko ring makikita at makikilala ang pamilya ng nanay ko. Maaaring sabihing “business relationship” ang meron kami sa aming pamilya, dahil hindi ba’t isang pormal at inobligang kasunduan ng mga taong napilitang tumira sa iisang bahay ang isang pamilya? Hindi naman ibig-sabihin na palagi kayong magkasama ay magiging malalim na rin ang inyong pagsasama. At iyon ang relasyon ko sa nanay ko: nanay ko siya at anak niya ako. Tapos. Kaya noong inutusan niya akong samahan siyang bumisita sa Baroy noong Nobyembre 2022, nakita ko ito bilang obligadong trabaho ng isang anak na samahan ang kanyang ina sa paglalakbay. Lingid sa aking kaalaman, ipasisilip sa akin ng paglalakbay na ito ang tao sa likod ng maskara ng tinatawag kong nanay.

Paglapag ng eroplano sa Ozamiz Airport, ang natatanging airport sa Misamis Occidental, narinig ko ang malakas na buntong-hininga ng nanay ko.

“After more than 30 years,” ang mahina niyang sambit habang nakatingin sa labas ng bintana.

Pagbaba namin ng eroplano, napansin ko agad ang sariwa at malamig na hangin, na mas sariwa pa sa hanging kinalakihan ko sa Los Baños at ibang-iba sa mabigat at marungis na hangin ng Maynila. Unti-unting umaakyat ang araw sa langit at dahan-dahan nitong kinukulayan ng dilaw at kahel ang paligid. Pinalilibutan ng talahiban at palayan ang paliparan, at ang mga damo ay sumasabay sa malakas na wasiwas ng hangin.

Sinalubong kami ng aking mga tito, tita, pinsan, at pamangkin. Yakap dito, halik sa pisngi roon. Wala akong kilala maliban sa isa o dalawang pinsan. Wala rin akong maintindihan sa kanilang pag-uusap dahil hindi ako naturuang mag Bisaya; nasa isang tabi lamang ako at tahimik na nagmamasid.  Akala ko’y may iyakang magaganap at siguro’y may kaunting pagkakailangan, ngunit puro ngiti at tawanan lamang ang sumalubong sa aking nanay, na parang kakikita lamang nila sa isa’t isa kahapon at hindi pinaghiwalay ng matagal na panahon.  Ngunit sa likod ng lahat ng kasiyahan, hindi ko maalis sa aking isip na emosyonal din ito para sa aking nanay. Katulad ko, magaling siyang magtago ng kanyang emosyon pero sigurado akong na-miss niya rin ang mga tao rito.  Hindi lang pala ako. Unang beses nga rin pala ng nanay kong dadalaw ulit sa Baroy; unang beses nga rin pala niyang makikita ulit ang pamilya niya matapos ang mahigit tatlumpong taon. May kakaibang kirot akong naramdaman sa aking dibdib. Pagod siguro.

Mula sa Ozamiz Airport, sumakay kami ng sasakyang iikot sa Pangguil Bay upang makarating sa Baroy. Dinaanan namin ang Tangub at Bonifacio sa Misamis Occidental, ang Aurora sa Zamboanga del Sur, at pagkatapos ay nakarating na kami sa Lanao del Norte. Dumaan kami sa dalawa pang munisipalidad, Kapatagan at Lala, at sa wakas ay nakarating na kami sa Baroy.

~

Kinabukasan, maaga kaming sinundo nina Tito T at Kuya J upang bumili ng mga sariwang isdang iihawin para sa aming tanghalian. Pumunta kami sa Pangguil Bay kung saan nakahilera sa pampang ang tindahan ng mga isda at iba pang lamang-dagat. Tahimik at kumikinang sa sinag ng araw ang mga alon, maraming mga mangingisdang pabalik sa pampang upang ipamahagi ang kanilang mga huli, at maalat at malagkit ang hangin na humampas sa aking bagot at inaantok pang mukha.

“Malapit ang elementary school ko rito,” sambit ng nanay ko.

“Daan tayo roon. Para makita mo,” ang sabi sa akin ni Tito T.

Maliit lamang ang eskuwelahan. Malapit ito sa munisipyo na may malaking I Heart Baroy sa harapan, at katabi naman ng munisipyo ang isang health center.

“Ayan. Ayan ang Baroy Central Elementary School,” sabi ng nanay ko nang may pagmamalaki. “Tumatakbo kami mula diyan sa geyt hanggang doon sa kalsada! Tapos maghahabulan na kami papunta sa Pangguil.”

Lahat daw silang magkakapatid ay naging estudyante rito. Pagkatapos ng kanilang mga klase ay maglalaro raw sila sa pampang bago umuwi. Minsan naman ay hindi na sila pumapasok para lang maglaro.

“Ikaw rin?” ang tanong ko sa nanay ko.

“Oo naman. Magkakasama kami palagi nina Tita E at Tito T mo.” Nagulat akong may ganitong kakulitan din pala ang nanay ko. Hindi mo nga ako pinapayagang lumabas ng bahay, bantay-sarado, at nagagalit kapag nagpapaalam akong maglaro.

“Di ba ikaw ‘yung madalas pagalitan noon?” ang sabi ni Tita E sa aking nanay. Napaglitan ka rin pala ng mga magulang mo?

“Hindi naman!”

Nagtawanan silang tatlo. Ilang kilometro pa ang layo ay nakarating naman kami sa Lanao del Norte National Comprehensive High School.

“Lahat din kami ay nag hayskul dito. Wala naman kasing ibang eskuwelahan dito maliban sa dalawang ‘to. Pag elementarya, Baroy Central. Pag hayskul, National Comprehensive. Pero siyempre, iba na ngayon. Marami nang iba’t ibang eskuwelahang ipinatayo rito.”

Sa aking kinauupuan sa likod ng traysikel, pinagmasdan ko ang mabilis na paggalaw ng mga tanawin, mula sa mga kabahayan papunta sa mga palayan, hanggang sa kalsada at mga gusali. Nakikita ko ang nanay kong mabilis na gumagalaw sa mga tanawing ito na parang rolyo ng pelikula: ang maliit na batang babaeng nakikipaghabulan sa kanyang mga kapatid, bungisngis, matinis na tumatawa, sunog ang balat kalalaro sa pampang ng Pangguil Bay. Hanggang sa nagdalaga ito, balingkinitan ang katawan, maputi ang kutis, mahaba ang makapal at itim na itim na buhok, palihim na ngingiti sa mga binasted na mga kaklaseng nagtangkang manligaw. Oo nga pala. Dumaan nga rin pala sa pagkabata ang nanay ko. Marunong din pala siyang magsaya at maglaro. Naging teenager din, naging pasaway, nakaranas din siguro ng unang inosenteng pag-ibig.  At ngayon, hindi na siguro kasya ang nanay ko sa maliliit na upuang kahoy sa klasrum at hindi na rin siguro magkakasya sa kanya ang kanyang uniporme. Hindi na rin siguro niya naiisip ang pag-ibig.

~

Noong 1980s, dumami ang mga OFWs na nagtatrabaho sa ibang bansa, lalo na sa Saudi Arabia. Naitatag ang Saudi Recruitment Office (RSO) sa Maynila noong 1982, na siyang namahala sa mass recruitment ng mga Pilipinong nais magtrabaho sa Saudi at sa iba pang mga bansa sa Middle East. Kasama ang mga magulang ko sa mass recruitment na ito.

Priyoridad sa recruitment ang mga Muslim. Kapag Muslim ka ay wala nang eksamen o interbyu; tanggap ka na agad sa trabaho. Kristiyano ang nanay ko ngunit dahil sa matinding pangangailangan ng kanyang pamilya, walang pag-aalangan siyang nagpa-convert sa isang relihiyong hindi naman niya maintindihan upang makapagtrabaho. Sa edad na 23, lumipad ang nanay ko sa Saudi at nagtrabaho bilang midwife sa King Fahad Hospital sa Madinah.

Sa panahon ding iyon, ang tatay kong Tausug na lumaki sa bayan ng Jolo ay nagtatrabaho bilang medical technologist sa Yanbu General Hospital sa Yanbu Al Bahr. Nagkakilala sila ng aking nanay sa beach outing na ipinlano ng isang kaibigan. Nang magpakasal ay lumipat ang nanay ko sa Yanbu upang makasama ang aking tatay.

“Hindi ka nagsisisi?” ang tanong ko sa kanya.

“Hindi naman. Pare-parehas lang naman ang Diyos. At dahil din naman doon kaya ko nakilala ang Daddy mo, at ipinanganak kayo.”

Relihiyoso ang tatay ko at bagaman hindi kami pinipilit na gawin ang lahat ng kautusan sa Islam, strikto niyang ipinatutupad sa bahay ang mga patakaran na sa tingin niya ay importanteng magawa ng isang Muslim: ang hindi pag kain ng baboy, ang pagbabasa ng Qur’an, at ang pagdadasal.

Hindi namin kailangang magdasal ng limang beses sa isang araw ngunit palaging paalala ng aking tatay na paglaanan ng oras ang pagdadasal ng Maghrib (sunset prayer) at Isha (night prayer) tuwing Huwebes, at ang Dhuhur (midday prayer) tuwing Biyernes. Paminsan-minsan niya rin kaming niyayayang samahan siya sa pag-aayuno tuwing buwan ng Ramadhan, at dapat lahat kami ay pupunta sa mosque upang magdasal sa araw ng Eid al-Fitr, ang katapusan ng Ramadhan.

Strikto rin ang aking tatay pagdating sa pananamit. Hindi ko mabilang kung ilang beses nang nagkaroon ng matinding pagtatalo ang aking tatay at ate dahil “Masyadong maiksi ang suot mo. Magpalit ka.” Ang aking nanay ay napupulis din dahil “masyadong masikip” ang kanyang pantalon o “lumuluwa na ang dibdib” sa T-shirt na kanyang suot. Kung ang aking ate ay palaban at pilit na isinusuot pa rin kung ano ang kanyang nais, ang aking nanay ay tahimik na lamang na papasok ng kwarto upang magpalit ng damit na mas aprubado ng aking tatay.

Patriyarkal ang aking tatay dala ng relihiyon at kulturang kanyang nakasanayan at kinalakihan. Siya ang nagtatrabaho para sa pamilya habang ang nanay ko ang nagluluto, naglalaba, naghuhugas ng pinggan, nagpaplantsa, at nag-aalaga sa mga anak. Kung ano ang desisyon ng aking tatay ang siya na ring desisyon ng aking nanay, lalo na pagdating sa usaping pinansyal. Ang aking tatay ang may hawak sa lahat ng pera at kailangang manghingi ng nanay ko sa kanya, kahit para lamang sa simpleng pambayad ng tubig o pambili ng groceries.  Lahat ay kailangang ipaalam sa aking tatay, kahit ang pagpapatayo ng bahay-kubo sa bukid ng pamilya ng aking nanay. Lahat ay kailangang hingin sa aking tatay, kahit ang pamasko sana ng nanay ko sa kanyang mga kamag-anak.

“Ayaw ng Daddy mo na nag-aabot ng pamasko. Baka raw gamitin pa sa pagsusugal o pambili ng alak. Bawal sa Islam iyon.”

Minsan ay sa akin pa umuutang ang aking nanay ng perang iaabot bilang tulong sa mga kamag-anak; ayaw niyang manghingi sa aking tatay dahil baka hindi rin daw siya bigyan nito.

“Dapat may sarili kayong pera,” ang palaging sinasabi ng aking nanay. “Mag-ipon kayo. Dahil sa oras na magkalabuan kayo ng inyong asawa, kaya ninyong buhayin ang sarili n’yo.”

Hindi namin maintindihan noon ng ate ko kung bakit palagi kaming pinapaalalahanan ng gano’n, e wala naman kaming planong mag-asawa. Pero iyon na nga siguro ang dahilan kung bakit kahit sa aming pagtanda ay hindi sumagi ni minsan sa aming mga isipan ang magpakasal at magkaroon ng pamilya. Ang pagkakakulong at pagkakatali ng nanay ko sa tatay ko ang kinabukasang ayaw naming mangyari sa amin, at hindi rin ito nais ng nanay ko para sa amin. Pinagsasabihan niya pala kami upang protektahan kami at maiwasan namin ang kanyang naging sitwasyon.

~

Nagpunta kami sa Baroy Public Cemetery sa Sagadan. Nasa itaas ito ng maliit na bundok, masukal at magubat ang lugar, at maputik. Mga 20 hanggang 30 minuto rin ang layo nito mula sa aming tinutuluyan. Walang mga jeep sa Baroy kaya nag-arkila kami ng traysikel kasama ang iba pang mga kamag-anak. Sa sementeryo raw na ito nakalibing ang mga Tamboboy at gustong makita ng nanay ko ang ipinatayo niyang puntod para sa aking Lola.

Namatay ang Lola ko noong 2021 at hindi nakapunta ang nanay ko sa kanyang libing; unang beses niya itong dadalawin. Noong nabalitaan naming namatay si Lola, wala akong naramdaman. Siguro’y dahil dalawang beses ko lang siya nakasalamuha sa minsang pagbisita niya sa amin sa Los Baños. Pero para sa nanay kong matagal na ngang hindi nakabalik ng Baroy at hindi man lang nagawang makabalik upang dumalo sa libing ng kanyang sariling nanay, labis-labis siguro ang kanyang kalungkutan at pagsisisi.

Pinanood ko kung paano sinindihan ni Tito T ang kandila at saka itinayo sa paanan ng puntod. Ipinikit niya ang kanyang mga mata at nagdasal kasama ang iba. Parang narinig ko ang nanay kong suminghot ngunit hindi ko ito pinansin. Pagkatapos ay pumunta kami sa puntod ng aking Lolo. Parehas na ritwal din ang kanilang ginawa: magsindi ng kandila at saka magdasal. Nakatitig lamang ang nanay ko sa kanila, blangkong mga mata, blangkong mukha.

“Bakit ka nagsuot ng sapatos na puti, e di nadumihan ‘yan,” ang biglang sabi niya sa akin.

Bakit hindi mo kinayang iwan ang iyong mga responsibilidad? Bakit mo sinasarili ang lahat? Sa aking utak, ito ang mga itinanong ko sa kanya pabalik.

Hinarap ko ang mukha ng aking nanay. Parang bumata siya. Parang lumambot ang kanyang mga mata at naibsan ang mga kulubot sa kanyang noo at sa paligid ng kanyang mga mata at bibig. Naalala ko kung paano ipinakita sa akin ng aking nanay ang mga retrato ng libing na ipinadala sa kanya ni Tita Eppie sa Messenger. Naalala ko rin kung paano namula ang kanyang mga matang pinakintab ng luha habang tinitingnan ang bawat retrato sa kanyang cellphone, at ako na dahan-dahang umalis, naiilang sa realisasyon na nalulungkot at nangungulila ang aking nanay. Nakita ko sa aking harapan ang aking nanay na bumalik sa pagkamusmos sa harap ng puntod ng kanyang yumaong mga magulang. Anak nga rin pala siya. At balang araw, babalik din ba ako sa sementeryong ito upang magsindi ng kandila sa harap ng puntod ng aking nanay, magdadasal ng mga dasal na hindi ko naman sinasambit, at manghihingi ng tawad sa mga panahong pinili ko ang aking mga responsibilidad kaysa sa kanya? Na hindi man lang ako nagpaliban sa aking pagiging matanda upang maging bata muli sa harap ng aking sariling nanay? At kung gayon, mapapatawad niya kaya ako?

“Kamusta na pala ang panganay mo?” ang sambit ni Tito Tinoy. “May nagbabantay ba sa kanya?”

“Meron naman. May nakuha kami para alagaan siya ng ilang araw.”

“Okay lang sa asawa mo?”

Tumango lamang ang aking nanay.

~

Hindi ko maalala kung ano ang aking eksaktong edad nang matutunan ko ang salitang “autistic”. At nang matutunan ko ito, hindi ko alam kung ano ang ibig-sabihin nito; alam ko lang na ito ang tinatawag ng aking mga magulang sa kuya ko.

“Autistic ang kapatid mo kaya hindi siya nakapagsasalita.”

“Makulit ang kapatid mo dahil autistic siya.”

“Kapag pumunta ang mga kaibigan mo rito sa bahay, sabihin mong kaya ganyan ang kapatid mo dahil autistic siya.”

Pitong taon ang agwat ko sa kuya ko at hindi ako malapit sa kanya. Hiwalay ang kwarto niya sa kwarto namin ng ate ko, at hindi kami kailanman naglarong magkasama. Ang sabi raw kasi ng developmental pediatrician sa mga magulang ko ay dapat magkahiwalay ang mga anak na “normal” sa mga anak na “abnormal”. Noong 1990s, katanggap-tanggap pang tawaging “abnormal” ang mga taong may ganitong disabilidad.

“Ang kuya ninyo ay blessing sa atin ng Allah,” ang palaging sinasabi sa amin ng tatay ko. “Ang sabi sa Qur’an, ang mga katulad niya ay diretso sa paraiso. Kung hindi siya naging autistic ay hindi tayo makapupunta rito sa Los Baños; sa Zamboanga tayo nakatira. Hindi ninyo makikilala ang mga kaibigan ninyo. Hindi makakapag-aral ang ate mo sa Philippine High School for the Arts. Maswerte nga tayo dahil hindi siya katulad ng ibang autistic. Hindi siya biyolente, hindi siya nananakit. Kaya alagaan n’yo siya. Mahalin n’yo siya.”

Paulit-ulit niya itong sinasabi sa amin habang ang kuya ko ay nagwawala, nagagalit sa hindi namin malamang rason. Hindi ko alam kung sinasabi ba ito ng tatay ko bilang paalala sa amin o bilang paalala sa kanyang sarili.

Minsan ding napag-usapan kung ano at sino ba talaga ang may kasalanan kung bakit naging autistic ang kuya ko.

“Genetics ang major mo di ba?” tanong sa akin ng tatay ko. “Ano ba ang dahilan ng autism? Ano bang meron sa genes ng nanay at tatay?”

“Sa mga pag-aaral ay wala pa po itong eksaktong cause—”

“Kung anu-ano kasing kinakain mo noon e. Sabi ko sa’yo mag-ingat ka e.” ang bigla niyang sambit sa nanay kong nakayuko.

Dati ay may mga caregiver ang kuya ko. Kumukuha ng mga kasambahay ang aking mga magulang upang magpakain at magpaligo sa kuya ko, ngunit iilan lamang ang nagtagal sa trabahong ito. Karamihan kasi sa kanila ay pinalayas ng nanay ko o naglayas dahil sa nanay ko.  Mabusisi ang nanay ko sa pag-aalaga sa kuya ko. Palagi niyang pinagagalitan ang mga caregiver kapag hindi nito napapakain o napapaligo sa takdang oras ang aking kapatid. Noong pandemya, kung saan walang makuhang tagapag-alaga, ang nanay ko ang nagsilbing caregiver. Siya na rin ang nagmistulang kasambahay, at ito ang kanyang sinusunod na iskedyul araw-araw:

7:00 am – Gumising

8:00 am – Maghanda ng umagahan ng kuya ko

9:00 am – Magpaligo at magpakain sa kuya ko

10:00 am – Maghanda ng umagahan naming lahat; maghanda ng tanghalian

11:30 am – Pakainin ang kuya ko ng tanghalian, kasabay ng pagluluto para sa tanghalian naming lahat

12:30 am – Pahinga

1:00 pm – Tanghalian kasama ang tatay ko

2:00 pm – Hugasan ang lahat ng mga plato at iba pang kasangkapang ginamit simula pa noong umaga

3:00 pm – Pahinga

3:30 pm – Maghanda ng meryenda ng kuya at tatay ko

4:00 pm – Pakainin ng meryenda ang kuya ko; hatiran ng meryenda ang tatay ko

5:00 pm – Maghanda ng hapunan

6:00 pm – Pakainin ng hapunan ang kuya ko

7:00 pm – Maghapunan kasama ang tatay ko

8:00 pm – Maghugas ng plato at magligpit; maligo at maghanda para sa pagtulog

9:00 pm – Pagtulog

Para sa mga taong may disabilidad katulad ng sa kuya ko, istriktong sinusunod ang mga iskedyul dahil nagsisibili itong kaayusan sa kanilang pang-araw-araw na buhay. Kapag nagugulo ito ay mabubulabog sa mga malalakas na sigaw at dagundong ng pagtatalon hindi lamang ang buong bahay namin, kung hindi pati na rin ang aming mga kapitbahay, na siya namang mas lalong ikapapagod at ikaiirita ng nanay ko. Nanay ang nanay ko ngunit tao rin siyang napapagod at naiirita kahit gaano niya pa kamahal ang kanyang anak.

Tao rin siyang nasasaktan at siguro’y nahihiya, na ang natatanging breadwinner ng mga Tamboboy ay hindi man lang nagawang umuwi sa libing ng kanyang sariling nanay. Na hindi man lang siya pinayagan ng tatay kong umalis kahit ilang araw lang dahil “Sinong mag-aalaga kay Laurence? Walang gagawa rito sa bahay.” Na wala man lang siyang sariling pera at ipon, at kailangan niya pa akong utusang manghingi ng pera sa tatay ko pantustos sa aming biyahe sa Baroy dahil “Pagbibigyan ka ng Daddy mo, ako hindi”.

Pangarap ng nanay ko ang maging doktor ako. “Para may mag-alaga sa kuya mo,” ang palagi niyang sinasabi. Kaya sa aking paghinto noong 2020, labis-labis ang kanyang kalungkutan at hinagpis. Noon ay hindi ko naiintindihan kung bakit hindi niyang kayang respetuhin ang aking desisyon. Ngunit sa unti-unting paglipas ng panahon, sa unti-unting paghupa ng galit at lungkot, naintindihan ko na ang labis niyang dismaya at kalungkutan, na parang sinasabi niya sa akin na “Ikaw na nga lang sana ang inaasahan kong mag-aalaga sa kapatid mo. Ikaw na nga lang sana ang mag-aangat sa akin sa pagkakaalipin ko sa pamilyang ito.”

~

Sa huling gabi namin sa Baroy, inimbitahan kami nina Tita E at Ate C na maghapunan sa kanilang bahay. Inilabas ni Tita E ang mga lumang retrato.

“Kamukha mo ang nanay mo,” ang sabi niya sa akin.

“Parang hindi naman,” ang sambit ko.

“Namana mo ang pagiging singkit sa kanya, tingnan mo. Tsaka ‘yung buhok mong itim na itim at makapal, tingnan mo ang buhok ng nanay mo. Alam mo bang maraming nanliligaw sa kanya noong araw? Pumupunta sila rito sa bahay, palaging hinahanap ang nanay mo.” At kung hindi ang tatay ko ang napakasalan niya?

Habang pinagmamasdan ko ang mga retrato ng aking nanay, naisip ko kung nami-miss din ba niya ang dati niyang buhay, iyong walang pinagbabawal sa kung anong dapat na isuot at kainin. Paborito niya kaya ang lechon? Nami-miss niya rin kayang magsuot ng maiiksi at sexy na mga damit? Fashionista pa naman ang nanay ko. Nami-miss niya rin kaya ang kalayaang magsalita? Iyong hindi kailangang magtimpi sa harap ng asawa, iyong may lakas na sumagot at magsabi patungkol sa mga bagay na ayaw niya.

Minsan kapag minamasahe ko ang kanyang mga balikat, binti, at braso na tumigas na sa katatrabaho, naiisip ko kung mas mabuti bang hindi na lang sila nagkakilala ng aking tatay. Kung mas mabuti bang hindi naging autistic ang aking kuya, hindi dahil may problema sa pagkakaroon ng anak na may disabilidad, ngunit para lamang maibsan ang kanyang pagod at mabigyan siya ng kaunting kalayaang gawin ang kanyang mga nais na walang iniisip na kailangang alagaan. Kung mas mabuti bang hindi na lang siya nagkaroon ng mga anak na katulad naming mga bastos at palasagot, mga anak na hindi marunong pahalagahan ang kanyang mga sakripisyo at paghihirap, mga anak na hindi maintindihan na inialay ng kanilang ina ang buong buhay niya upang maitaguyod ang pamilya.

Hindi perpekto ang aking nanay. Marami nang masasakit na mga salita ang nabitawan at mga sugat na masyado nang malalim ang pagkakabaon, ngunit nararapat ang nanay ko para sa maginhawa at masayang buhay. At kung kailangan kong ibigay ang aking pag-iral kapalit ng kanyang paglaya, walang pag-aalangan kong ibibigay ito sa kanya.

~

Pagkatapos kumain, lumabas kami nina Ate C at Kuya J sa may terrace at nag-karaoke. Pinilit ko ang nanay kong kumanta, at matapos ang ilang ulit na pagtanggi, kinuha niya rin sa wakas ang mikropono at ipinamalas ang kanyang boses. Maganda ang boses ng nanay ko. Alam ko, dahil madalas niya kaming hinehele noong mga bata pa kami. Kumakanta-kanta rin siya kapag siya’y nagluluto. Pero parang iba ang tunog ng boses ng nanay ko noon. Masaya, matingkad. Malaya. Nagpalakpakan kaming lahat pagkatapos.

Panandaliang umalis ang nanay ko upang sagutin ang tawag ng tatay kong nangangamusta. Hindi pa kami umuuwi, ang sabi ng nanay ko sa kanya. Umuwi na raw kami sa aming tinutuluyan at gabi na; maaga pa ang flight kinabukasan. Kinalabit ako ng nanay ko, senyales na kailangan na naming magpaalam.

“Mamaya na,” ang sabi ko.

“Magagalit ang tatay mo.”

“Pabayaan mo siya.”

Minsa’y naitanong ko ang nanay ko kung hindi niya ba nais baguhin ang kanyang kasalukuyang buhay, kung bakit hindi na lang siya bumalik at manatili sa Baroy.

“Plano ito ng Allah,” ang palagi niyang sagot. “Ang pagtrabaho ko sa Saudi, ang pagkilala ko sa Daddy mo, ang pagiging autistic ng kuya mo. Lahat iyon ay plano Niya para sa akin. Mayroong tinatawag na destiny, di ba? Ayaw mo mang maniwala pero totoo ang destiny. Hindi lamang destiny sa pag-ibig ngunit destiny sa buhay. Kapag plano ito ng Diyos ay hindi mo pwedeng takasan at palitan, kahit gaano mo pa gusto. Nagpapasalamat ako sa buhay na meron ako, dahil nandito kayo.”

Noon ay naiisip kong duwag ang nanay ko, na tinanggap na lamang niya itong mga pangyayari sa buhay niya, na hinahayaan na lamang niya ang trato sa kanya ng aking ama; palagi niyang sinasambit na wala naman na siyang magagawa. Ngunit napagtanto kong hindi duwag at mahina ang nanay ko; siya ang pinakamatapang na taong nakilala ko. Matapang ang kanyang pag-ibig sa amin at ang pag-ibig niya sa aking tatay. Nakahahanap siya ng maliliit na kasiyahan sa mga halamang inaalagaan niya sa aming bakuran, sa pagpapakain at minsang paglalaro sa mga pusang napadpad sa aming bahay, sa pakikinig ng piano music mula sa kanyang cellphone, sa pagsipol sa mga kanta ng The Carpenters habang nagluluto.

Hindi man kami maaaring bumalik upang baguhin ang naging takbo ng aming mga buhay, hindi man namin lubusang maipupuksa ang mga naitanim na sama ng loob, ngunit siguro’y sa mga nalalabing taong magkasama kami ay maiparamdam ko man lang ang kahit katingting na pag-ibig at pagpapahalaga na ipinamalas niya sa amin. Isang kaduwagan ang sabihin kong handa akong hindi mabuhay para sa kanyang ikalalaya, dahil kaming mga anak niya ang dahilan ng kanyang buhay. Kami ang pinakamalaki niyang kasiyahan.

Inabot ko ang mikropono sa nanay ko. Maging malaya ka, sa huling pagkakataon. Kumanta siya ulit ng isa pang kanta.

~

Madaling araw ang lipad namin pabalik ng Maynila. Mas mapadadali ang biyahe mula Baroy papuntang Ozamiz kung sasakay kami ng barge o barko sa Mukas Port sa Tubod. Dadaan ang barko sa Pangguil Bay at halos labinlimang minuto lamang ay makararating na kami sa Ozamiz, kumpara sa halos dalawang oras na biyahe kapag nakasasakyan. Sinamahan kami nina Kuya J, Ate C, at Tita E. Antok na antok pa ako ngunit pinilit kong hindi matulog na maiksing biyaheng ito. Wala akong matanaw sa kadiliman ng gabi ngunit rinig na rinig ko ang mga alon na pumapalo sa gilid ng barko, naaamoy ko ang kaalatan ng tubig, at sinisipon na ako sa lamig ng hangin.

Sa unang araw ko rito sa Baroy ay gusto kong umuwi agad ngunit sa araw ng aming pag-alis, naisip kong gusto kong manatili kahit ilang araw pa. Gusto ko pang mas makausap at makasundo ang aking mga pinsan, tito at tita. Gusto kong bumisita sa kanilang mga palayan at taniman, gusto kong matutong mag Bisaya, gusto kong magtagal sa simpleng pamumuhay, sa katahimikan, kapayapaan, at kalayaan na ibinibigay ng Baroy hindi lamang sa akin, ngunit higit pa sa aking nanay.

Dahil sa Baroy, nalaman kong mahilig ang nanay kong maglaro sa tabing-dagat pagkatapos ng eskuwela, na nangungulila at nakararamdam siya ng lungkot at pag-iisa kapag naiisip niya ang kanyang yumaong mga magulang at kaanak, na sa musika at pagkanta siya nakararamdam ng paglaya. Unti-unting pinagbitak-bitak ng Baroy ang mabigat na maskarang suot-suot niya bilang nanay at ipinasilip sa akin, kahit kaunti at kahit sa maiksing panahon, na may tao sa ilalim nitong may sariling buhay sa labas ng mga gawaing-bahay, pag-aalaga sa mga anak, at pagsisilbi sa asawa. Tao ang nanay ko bago siya naging asawa. Tao ang nanay ko bago siya naging nanay. Tao ang nanay ko. At sa pag-alis namin sa Baroy ay muli niyang isusuot ang maskarang ito, ngunit siguro’y kahit nakasara pa rin ang mga pintuan namin sa isa’t isa’y hindi na ito nakakandado at malaya na kaming kumatok paminsan-minsan.

~

Ilang buwan matapos kaming makabalik sa Los Baños, ibinalita ng nanay ko na mas mapabibilis na raw ang biyahe mula Ozamiz papuntang Baroy. Natapos na raw kasing itayo ang Pangguil Bay Bridge na kokonekta sa Tangub sa Ozamiz at Tubod sa Lanao del Norte. Dahil sa tulay na ito, hindi na kailangan pang sumakay ng barge o umikot sa kahabaan ng Pangguil. Niyaya niya akong bumalik ulit sa Baroy balang araw.

Kung masisilip ko ulit ang iyong paglaya, sasamahan kitang bumalik makailang ulit pa.

Tumango lamang ako.