Wedding Ring

Almayrah Tiburon

Parang humahaplot ang kurtina sa kanyang paanan. Banayad na itong gumagalaw dahil sa ihip ng hangin. Naramdaman niya ang unti-unting panlalamig ng buo niyang katawan. Kasabay ng pagtiktak ng orasan ay ang mabilis na pintig ng kanyang dibdib. Pumikit-dumilat siya. Hinila niya ang kanyang kumot hanggang sa leeg. Napakislot siya nang mabanaagan sa bintana ang nakadungaw na babaeng may mahabang buhok at maiitim na matang nanlilisik, titig na titig sa kanya. May dalang gulok ang babae.

Walang kakurap-kurap ang babaeng ito sa kanya. Ibinuka ng babae ang bibig nito at umaalingawngaw sa kanyang kwarto ang paulit-ulit na mga salitang hindi niya naiintindihan. Gusto niyang bumangon pero tila mabigat ang kanyang katawan. Paglingon niya sa kanan ay may lalaking nakahandusay, duguan at walang malay. Bumalikwas siya at napaupo. Sumisigaw siya ngunit walang anumang tunog na lumalabas sa kanyang bibig. Nangingilid sa kanyang mga mata ang luha dahil sa nakikitang kalagayan ng lalaking duguan, nakatali ang mga paa’t kamay. Tila inuutusan siya ng kanyang pusong tulungan ang lalaking ito kahit hindi naman niya ito nakikilala. Nanunuyo na ang kanyang lalamunan sa kasisigaw. Unti-unting nawala ang imahen ng lalaki at ang babaeng may dalang gulok.

Nagising si Bae nang naliligo sa kanyang pawis, “A, panaginip lang pala. Lailahailallah!”

Bumangon siya, nanaog upang uminom ng tubig. Madalas mangyari ito sa kanya simula nang mangibang bansa ang asawa. Madalas nakatitig siya sa kawalan at tumutulo ang mga luha. Naiisip niyang sana’y sumama na lamang siya sa asawa.  Para siyang pinanghihinaan ng loob sa tuwing naiisip niyang wala ito sa kanyang piling.

“Eto na naman ako, nag-iisa. Hay!” Bungtong-hininga ni Bae.

Kinabukasan, habang mabilis na naglalakad, dala ang libro at class record ay nakita niya ang paparating na estudyanteng hanggang tainga ang ngiti sa kanya.

“Magandang umaga, Ma’am,” bati ng estudyante.

Ngiti lamang ang itinugon niya at dali-dali na siyang pumunta ng faculty room. Agad siyang naupo at sumandal sa kanyang swivel chair.

Si Bae ay guro sa isang pamantasan. Palakaibigan siya. Palangiti. Ngunit sa likod ng magandang anyong iyon ay naroon ang kalungkutan. Akala ng iba’y wala siyang problema. Kapwa may kanya-kanya ng buhay ang bawat miyembro ng kanyang pamilya ngunit naroon pa rin ang pagdadamayan, kahit malayo pa ang mga  ito sa kanya.

Pangarap ni Bae na magkaroon ng sariling pamilya, simple at iingatan niya. Hindi niya hahayaang mawasak ito ninuman.

“Hindi!” Usal niya sa sarili. “Hindi ko makakaya kung masisira ang bubuuin kong pamilya na puno ng pangarap at pagkalinga.”

Sa pagkakaupo’y may bigla siyang naalala. Anim na taon pala siyang hinintay ni Fahad bago tuluyang maganap ang isang kasalang Meranaw. Marangya ang pagdiriwang. Dinaluhan ito ng mga kamag-anak, mga kaibigan, mga kasama sa trabaho, at mga kakilala. Ilang araw silang hindi nagkita upang paghandaan ang napakahalagang ritwal na ito sa kultura ng mga Meranaw.

Hindi pa nagtapos ang alaalang iyon. Sinariwa pa ni Bae ang huling pagyayakapan nilang dalawa bilang mag-asawa. Hinatid niya si Fahad sa Lumbia Airport. Papunta ito sa Qatar bilang engineer. Naniniwala kasi silang hindi dapat magkasaya sa pag-iibigan lamang, na magtitiyaga sila upang mapabuti ang kanilang kinabukasan.

Phagilay ka … Pipikir angka pirmi na mahal na mahal kita,” bulong ni Fahad kay Bae.

Oway. Penayaon aken seka. Kung mami-miss mo ako’y umuwi ka kahit zero at ako na ang bahala. Mahal na mahal din kita,” masuyong tugon ni Bae.

“Hoy, anong nangyayari sa’yo?” Tanong ni Aimah sa nagulat na kaibigang si Bae.

“Mukhang malayo na ang narating ng isip mo, a? Tara na, maglunch na tayo,” sabay haplos sa tiyan.

“O, sige,” wika ni Bae sa malungkot na tono habang nililigpit ang mga papel na nasa mesa.

Napansin ni Aimah ang kalungkutan ng kaibigan. Minsan na rin niyang nahuli na umiiyak

ito sa kuwarto. Batid niya ang dinadala nitong problema. Ngunit ilang araw na niyang napapansing may malaking pagbabago sa mga ikinikilos nito – balisa at laging walang kibo.

Sa faculty canteen ay nabibingi si Aimah sa katahimikan ng kaibigan.

“Ano na naman ba ang nangyari’t nagkakaganyan ka?”

“Wala!” Tanggi ni Bae, ngunit sunod-sunod na tumulo ang kanyang luha.

“Hindi ba, mag-iisang taon na kayo next month? O, ano, uuwi ba si Fahad? O, ikaw ang pupunta sa Qatar?”

“Hindi ko alam. Kahit tawag o text man lang, wala akong natanggap.”

“Baka surprise ang pag-uwi.”

Biyernes ng gabi, sabik na sinagot ni Bae ang cellphone niya. Si Fahad ang nasa kabilang linya.

“Bukas ay kasal ko na. Sana ay mapatawad moa ko,” walang gatol na bungad ni Fahad.

Umalingawngaw sa mga tainga ni Bae ang mga salitang iyon. Sandali siyang nabingi. Tingin niya sa paligid ay pinaghalong pula’t itim. Mabilis ang pagpintig ng kanyang dibdib. Muli niyang inilagay sa kanyang tainga ang cellphone.

Antonaa i dangka raken kasowaten? Anong nagawa kong pagkakamali? Ganito ba ang tingin mo sa pagsasama natin? Huwag mong sasabihin sa akin na nabaling ang tingin mo sa iba dahil wala ako sa piling mo.”

Antonaa i suwaan aken? Nangyari na ang nangyari at hindi na ito maibabalik pa. Isa pa, pwede naman ito sa ating kultura at mismong sa Islam, hindi ba?” Paliwanag ni Fahad.

“Simula noong una ay alam mo ng ayaw ko ng dowaya dahil ayaw kong may kahati ako sa’yo kahit pinapahintulutan pa ito ng Islam. Bakit mo hinayaang mahulog ang loob mo sa kanya samantalang alam mong naghihintay ako sa’yo? Naging mahina ka!” Mariing sabi ni Bae at pagkatapos ay pinatay niya ang cellphone.

Nang gabing iyon ay ipinaalam niya sa pamilya niya ang ginawa ni Fahad. Galit na galit ang mga ito sa lalaki. Hindi yumayakap sa poligamiya ang pamiya ni Bae – ang pag-aasawa ng higit pa sa isa. Wala silang makitang magandang dahilan para talikuran ni Fahad si Bae. Nagbunga ito ng maratabat sa pamilya.

“Lagi kaming nandito para sa ‘yo. Alam mong mahal na mahal ka namin,” sabi ni Farra, panganay na kapatid ni Bae.

Isang hatinggabi, isang babaeng mahaba ang buhok ang nakita ni Aimah sa kanyang panaginip, nakatalikod ito sa kanya. Mapanglaw ang mga mata ng babae, humihingi ng saklolo at umiiyak habang ang kaliwang kamay nito ay duguan. Huminga nang malalim si Aimah at saka siya dumilat. Bigla siyang napabalikwas nang maulinigan niyang umuungol si Bae. Nagpapang-abot ang hininga nito. Nasa sulok ng kwarto si Bae at nanginginig.

Nataranta si Aimah. Sinusumpong na naman ng sakit sa puso si Bae. Ginawa niya ang first aid na kanyang nalalaman hanggang sa mapakalma ang kaibigan.

Bumalik sila sa higaan. Narinig pa rin niya ang paghikbi ni Bae samantalang nakikiramdam si Aimah. May dalawang oras ding tahimik nang gabing iyon. Akala ni Aimah ay mahimbing nang natutulog si Bae. Kaya umidlip na siya. Ngunit isang kalabog ang gumimbal kay Aimah.

Allahuakbar! Bakit mo ito ginawa?” Pasigaw na tanong ni Aimah. Panay ang punas ni Aimah sa kaliwang kamay ni Bae. Sunod-sunod ang patak ng dugo sa kamay nito na tinadtad ng hiwa ng blade.

Banda giya i kabaya i Fahad, Aimah. Ganon din ang babae na matutuwa dahil magiging ganap na silang malaya,” sagot ni Bae.

Aydo! Phamliin! Kung gusto mo siyang magsisi, magpatuloy ka sa buhay mo. Mabuti kang tao at matalino ka kaya hindi ko inaasahang maiisip mong gawin ito. Hindi ito ang solusyon sa lahat. Mabuhay ka at ipakita sa kanilang masaya ka at doon mararamdaman ng asawa mo ang pagsisising pinakawalan ka niya!”

Ya Allah, pasensya na, wala kasi akong maisip kundi ang wakasan ang buhay ko. Hindi ako makapag-isip nang matino ngayon,” pagtatapat ni Bae sa kaibigan.

“Sige, inumin mo itong tubig. Huwag mo nang uulitin ito. Alam mo bang hindi ka tatanggapin sa langit kung nagkataon? Sa tingin mo ba, matutuwa ang lahat kung natuluyan ka? Bibigyan mo pa ng problema ang pamilya mo, rido ang iiwan mo sa kanila. Gusto mo bang magkaubusan kayo ng lahi? Mag-isip ka nga,” pagpapaunawa ni Aimah kay Bae.

“Hindi na ito mauulit, pangako,” banayad na tugon ni Bae. Tinungo niya ang banyo upang mag-ablution. Pagbalik ng kwarto ay nag-salaah.  Nanalangin siya at humingi ng tawad sa Panginoong ALLAH.

Tuloy ang magandang buhay kay Bae. Sumasama na siya lagi sa mga kaibigan. Ibinalik niya ang dating mga ngiti at biro. Wala na siyang aasahan kay Fahad, kahit text o tawag man lang. Ang mga kaibigan na lang muna niya ang kanyang kasama sa tawanan at sa iyakan na rin. Ang pamilya ang tanging higit na makakaunawa at susuporta sa kanya, sa kanila ay iuukol niya ang lahat ng tiwala at pagmamahal.

Mag-iisang taon na silang kasal. Isang taon sa bilang, ngunit hindi sa pagsasama bilang mag-asawa. At ang nalalabing isang buwan na sana’y pupuno sa isang taong iyon ay siya palang magwawakas nang tuluyan sa kanila bilang mag-asawa. Akala niya ay madali lang kalimutan ang isang Fahad. Ngunit nagkamali siya. Lagi pa rin niya itong naiisip. “Mahal ko siya pero ayaw ko ng dowaya. Alam kong siya ang may hawak ng talak pero makikiusap akong isauli niya ako sa pamilya ko,” usal niya sa sarili.

Huminga nang malalim. Pakiramdam niya’y gumaan ang kanyang kalooban.

Pauwi na si Fahad sa Pilipinas. Uuwi siya para makipagkasundo kay Bae, subalit napigil siya ng pagsusuka at pagsakit ng tiyan ng bagong asawa.

Wala nang hinihintay na Fahad si Bae. Sa isang sulok ng kanyang kuwarto ay natagpuan niya ang sariling takot na takot. Nakatitig sa kanya ang isang babaeng may dalang gulok.  Parang kinukurot ang kanyang dibdib dahil nahihirapan siyang huminga.

Tumakbo siya palabas ng kanyang kuwarto. Sinundan niya ang liwanag na nakita. Sa isang lagusa’y nakita niya ang lalaking nakahandusay. Nilapitan niya ito, duguan habang nakatali ang mga paa’t kamay. Humihingi ito ng saklolo sa kanya na para bang kilalang-kilala siya nito. Ito na naman ang lalaki sa kanyang panaginip, subalit ngayo’y malinaw niyang napansin ang suot nitong singsing.

Nagawa pa niyang tingnan ang kanyang palasingsingan. Suot niya ang wedding ring nila ni Fahad na kapareho ng suot na singsing ng lalaking nakahandusay. Sa likod ni Bae ay naramdaman niya ang pagbaon ng isang matalim na bagay. Alam niyang ito ang gulok na dala ng babae.

Sa labas ng bahay ay kumakatok si Aimah ngunit hindi siya pinagbubuksan ng pinto ni Bae. Marami pang katok ang sumunod. Nag-alala na si Aimah, kaya sapilitan niyang sinira ang door knob.  Dali-dali niyang tinungo ang kwarto nila ni Bae.

“Bae, tanghali na, gising na. Bae, Bae,” malakas ang tinig ni Aimah habang tinatapik-tapik ang kaibigan.

Hindi pa rin kumikilos. Kinakabahan at nananalangin na nang todo si Aimah na sana’y hindi totoo ang tumatakbo sa kanyang isipan. Natutulog pa rin ang kaibigan.

Hinawakan niya ang kamay ni Bae at naramdamang malamig na ito, “Innalillahi wainna ilayhi rajiun. Lailahailallah. Lailahailallah…” Malakas at paulit-ulit na sigaw ni Bae habang tumatangis na niyakap ang kaibigang wala nang buhay.

 

 

A Name in Ashes

Almera A. Alimoden

It was a bright and sunny afternoon. The market was full of life—people were buying vegetables, children were laughing, and merchants were calling out prices. Everything felt normal until a loud voice broke through the noise.

“Help! Help! Someone stole my bag!” a woman cried out, panic in her voice.

People turned to look. Some ran toward the direction she pointed. Others stayed, watching the scene unfold. A few men tried to chase the thief, but the culprit was too fast and got away.

Just then, the woman continued shouting. A man in the crowd asked, “Do you remember his face?”

“Yes!” she answered. “He’s a fish vendor. What should I do now? I never thought that he would steal something from me.”

“What was he wearing?”

“A white shirt, blue jacket, and a short jean.”

By the end of the day, the story had reached every part of the town. Everyone was talking about the woman, the stolen bag, and the fish vendor who took it.

Among the crowd that day stood Hashim, a quiet and observant man who had only come to the market to visit a distant relative. He hadn’t joined the chase, but he watched closely. And he seems to recognize the man.

“Ameen…” he whispered to himself.

Ameen was his neighbor—a hardworking fisherman who supports three children. His wife died after giving birth. Known for his humility and honesty, Ameen had always kept to himself, focusing only on his livelihood and his children’s well-being.

Later that afternoon, Hashim returned home, hoping that what he feared was untrue. But there he was—Ameen—still in that same white shirt and blue jacket, at the front of his house.

“That has to be him,” Hashim thought. “It must be Ameen.”

And he was not wrong. Indeed, it was him.

On the same day, Hashim told others.

“Ameen stole something from the market.”

“No way,” someone said. “He’s a good man.”

“I swear, I saw him with my own eyes,” Hashim insisted.

At first, the neighbors didn’t believe it. But the rumor spread quickly. Soon, even those who liked Ameen started to wonder.

“Maybe life is just too hard for him. He has three kids. Maybe he didn’t have a choice,” they whispered.

Ameen had no idea people were talking about him. He continued with his daily routine—cooking, caring for his kids, and preparing to go fishing. On his way to the lake, he passed by a group of elders.

“Ameen! Going fishing again?” one of them, Sofiya, called out with a smile.

“Yes,” Ameen answered.

“Be careful,” Sofiya laughed, “you might catch a fish that is off-limits.”

The others laughed too. Ameen didn’t understand the joke but laughed along politely and walked away.

As he walked through the neighborhood, he heard children calling him a thief. People stared at him with judging eyes. His heart sank. He realized then what Sofiya had meant. He was on everyone’s lips. People were gossiping. And somehow, they all believed he had done something wrong.

Meanwhile, Hashim went to the police station to report the culprit in the theft.

“Sir, I’m here to report what I saw at the market yesterday,” he said.

The officer looked up. “You mean the case about Ameen?”

“Yes, that one!” Hashim replied quickly.

The officer shook his head. “That case was already solved. Ameen came in soon after the incident. The truth is that the woman refuses to pay for the fish she bought. So, he followed her, took the bag, and brought it directly to our station, hoping that he would obtain his right. Thankfully, the woman arrived.”

Hashim stood frozen. His heart dropped. He was wrong all along. And worse, he had helped spread false information about an innocent man. He returned home filled with guilt. The damage was done. Everyone already believed Ameen is a thief. People avoided him and his children were left out of games. Customers stopped buying from him; he was completely isolated with his children and never talked with the neighbors. His grace and smile gradually faded. He was ashamed to go outside and work, but he still did, because he had.

Even when Aling Sofiya’s hen went missing, neighbors quickly blamed Ameen again.

“He hasn’t been working. Maybe that’s why,” they whispered.

This time, Hashim couldn’t stay quiet.

“Stop blaming him!” he shouted. “Did anyone see him steal anything?”

But deep down, Hashim was angry at himself, not just at the others. He knew that he was the one who lit the match.

One day, he couldn’t take the guilt anymore. He went to Ameen’s house.

“I came to say sorry,” he said. “I am the one who spread the news about you, stealing at the market. I judged you without knowing the truth. I want to make things right.”

Ameen looked at him. “I will forgive you,” he said quietly. “But only if you do something for me.”

“Anything,” Hashim replied. “Tell me.”

“Help me burn the waste papers I have in my house,” Ameen said.

Hashim did what he was told and came later to him.

“I burned them, just like you asked.”

“Good,” Ameen said. “Now bring back the papers you’ve burnt the way it was. All of them.”

Hashim looked confused. “That’s not possible. They’re ashes now.”

Ameen nodded. “Exactly. That’s what I want you to understand. The same way those papers turned to ashes and cannot be brought back, your words did the same to me. You burned my name. My place in this neighborhood. And no matter what you do, you can’t bring that back.”

Hashim’s heart broke. Tears welled in his eyes. He finally understood the weight of what he had done.

 

 

Where the Sea Remembers, Tawi-Tawi and its Longing

Nathara Mugong

“Pasalan yadu kabilahian ku, moleh na aku, moleh ni kau.”

At six in the morning, the sterile hum of the airport felt like a cruel soundtrack to my internal struggle. A powerful current seemed to pull me backward, as returning home after college was the last thing I desired. However, as I reluctantly navigated this journey back, I began to feel a different, subtle, yet insistent pull. It was more than just fate; Tawi-Tawi awaited me. This unexpected pause in my life urged me to confront my own vulnerable evolution, and in doing so, I rediscovered my connection to the place I considered home.

While Tawi-Tawi is regarded as a faraway escape or a place of uncertainty, for those nurtured by its shores, it is an intrinsic part of being, a homesickness that shapes one’s identity. Understanding Tawi-Tawi, then, requires grasping a sort of longing, a culturally significant sentiment knitted into the past, articulated through its artistic expressions, and demonstrably reflected in the lives of its people and in external perceptions.

Looking back from where I stand now, it was the instability of our pantan that reminded me home isn’t always a solid ground. It was a silent tremor beneath my feet, a precursor to the many shifts yet to come. For years, I’ve been pursing dreams, many of which were born from the very landscapes of my hometown. Each morning on my way to school, I can still vividly recall myself looking out to the horizon, my mind wandering between the simple things and the seemingly impossible aspirations: touching the clouds, enjoying store-bought ice cream and fried chicken, and having the connectivity offered by smartphones. But more than anything, I was drawn to the mystery beyond the Bud Bongao. It seemed to promise endless possibilities, and I yearned to uncover them. Looking back, I understand this wasn’t just a quest for comforts, but a longing to be in a wider world, even if it meant stepping away from what I knew. And, in a beautiful paradox, that journey led me to a richer sense of where I belonged.

A glint of sudden feeling revived those receding memories. There I was, reciting my poems and singing “Susulan Tawi-Tawi” at the National Museum in Zamboanga. It was as if all these long-held sensations, like the island itself, were calling out to me. In that moment, I realized that the yearning expressed in my verses was not solely mine. It exists as a deeply rooted cultural expression, an intangible legacy passed down through generations. Our story, built on a complex past, is one of longing born from our culture, persisting despite the scars of conflict, yet holding onto the hope for peace and belonging.

This cultural longing pulsates in the music and dances across our islands. Tausug and Sama songs speak of journeys and missing loved ones. Hainun’s compositions, for instance, capture the sadness of separation caused by social barriers. These barriers, stemming from rigid social hierarchies that sometimes divided communities, made love and connection across social strata a source of yearning. Even the stories behind our popular songs reflect this longing. “Susulan Tawi-Tawi” is said to have been written by an American soldier for a maiden he met, later evolving into a traditional serenade. The classic song “Baleleng” asserts that even the distance of Tawi-Tawi cannot spoil connection. Though originating from different circumstances, both “Susulan Tawi-Tawi” and “Baleleng” convey a love that surpasses distance, suggesting that waiting only intensifies affection. That line in “Baleleng,” “Bang kaw bunnal ba Leleng matuyu, urul kaw ba Leleng pamalayu,” essentially means, “If you really want me, my dear, you will follow me no matter how far.”

Beyond songs, our dances, with their intricate movements, also tell stories of longing—for a good catch from the sea, for the joy of togetherness, for healing, and for spiritual connection. The fluid motions of Igal mirror the flight of birds or the flow of water, expressing a longing for harmony with nature. However, this natural human desire takes on a subdued tone when we recall the tragic events of our past.

The story of my aunt, Sofia Mirkusin and Maj. Eduardo Martelino drifts through our family’s memory, often tinged with a strange unease. Camp Sofia in Simunul stands as a silent testament to their intertwined past. Elders recount Maj. Martelino’s gifts to Sofia—offerings made against a backdrop of rising tensions that cast a dim light on their supposed relationship. Was it love, or merely a strategic maneuver, a political gesture disguised as affection? Theirs is a story from an era marred by forced separations and violence, where mutual love seems conspicuously absent, overshadowed by the looming threat of conflict and Martelino’s military agenda. The 1968 Jabidah massacre, the killing of young Moro men, left a wound in the region, stirring a great yearning for justice and peace. Though rooted in reality, their story occasionally reads like a half-remembered dream, a fiction constructed from strands of fact and implied coercion. Yet, this narrative, alongside our basic human need for love, belonging, and authentic connection, resonates with a deep, if unsettling, truth.

Furthermore, to actually understand our longing, one must acknowledge our attachment to the sea, how paramount it is, both a source of life and a force to be feared. It provides sustenance, connects islands, and governs daily life. Yet, it has also caused unimaginable grief and loss. The sea’s unpredictability has claimed lives in heartbreaking ways, as it did with my own grandparents in a boat accident. The conceding thought that the sea both sustains us and can take everything away adds another layer to our longing. It is not merely a desire for peace and stability on land, but also an awareness of the fragility of life on the very waters that sustain us. This duality of bounty and tragedy shapes our narrative in Mindanao.

Besides our own stories and history, some publications depict Tawi-Tawi as a peaceful, untouched paradise. However, a closer examination of these descriptions reveals a deeper understanding of the human condition—an ability to evoke empathy, inspire poetic expression, and touch the hearts of those who truly immerse themselves in the islands, which have witnessed countless stories of love, loss, and resilience.

Literature can offer this sense of presence. I found myself resonating with Arlo Nimmo’s “Songs of Salanda,” a book that covers his anthropological fieldwork among the Sama Bajau, specifically around Tawi-Tawi in the 1960s. Its concepts of cross-cultural understanding and the redemptive value of cultural immersion enthralled me, emphasizing how essential empathy is for bridging cultural divides, which speaks directly to the nature of longing. Nimmo’s work illustrates how an outsider can also develop a longing for Tawi-Tawi, a longing born not of direct heritage, but of engagement. I was most affected by the struggles for survival and the connections that arose from them; these raw accounts have stayed with me long after reading. Almost every chapter served as a reminder of life’s brevity and the importance of cherishing each moment, to practice kindness, express gratitude, and perhaps find the courage to say goodbye when it is time to let go. Reflecting on those memories now feels like revisiting fragments of a distant dream, a bittersweet reminder of the passage of time and the relentless flow of life.

Similarly, the Tawi-Tawi I remembered so well sometimes felt narrow and farther away. This feeling of home changing, of being both familiar and strange, made me curious about how others saw and experienced Tawi-Tawi. This feeling of missing a past that might be idealized in our minds is really what this longing for Tawi-Tawi is about—a personal and shared longing for a place we imagine as simpler, more connected, and more grounded.

To explore these varied perspectives, I posed a simple but telling question: “How did Tawi-Tawi make you feel?” The responses, often quiet and thoughtful from those fortunate enough to have visited, hinted at a sense of missing it, a longing for the slower, easier pace of island life. One friend described the air as “hindi malagkit” (not sticky), while a researcher found the pace of life to be “laid-back.” My teacher often spoke of the incomparable beauty of the beaches and sand. Another person raved about the “cheap, fresh and delicious food.” These feelings suggest a longing for comfort, peace, and solitude, something many of us crave in our busy lives. Interestingly, I also received responses that were simply, “it’s just okay.” This neutral response might indicate a lack of deep engagement or different priorities, demonstrating that individual experiences shape the intensity of our longing for a place.

Perhaps it is this reminiscence that sustains Tawi-Tawi’s enduring fascination for so many who have encountered it. It is a place that captures the disposition, a destination that whispers of refuge from the demands of everyday life, where simplicity is evident, resilience is ingrained, and the marks of struggle are softened by time. But to those of us who unconditionally claim it as home, Tawi-Tawi is not merely a place to explore and read about; it is an integral part of our hearts, a constant source of inspiration, and a lifelong longing for the land where our stories began.

What are the things we see, hear, and feel that create this longing? It begins with the mesmerizing turquoise waters, always welcoming, their gentle sound reaching even under our houses and pantan. The powdery white sand that soothes tired feet, the breathtaking coral reefs teeming with life, and the sunsets that paint the sky in unimaginable colors—these are the images that remain with us, even across vast distances. The scent of salt and earth, the captivating rhythms of the gabbang, kulintang, organ, and ambak-ambak that fill our celebrations, the sincere and unconditional kindness of the locals, the vibrant colors of their traditional clothes at every special occasion, the age-old customs that connect families, and the unhurried pace of life—these are the constant and comforting reminders of the simple home we carry within us, a home we may have left, but one that lives on inside.

I am reminded of pagpatabowa, our tradition of giving gifts to visitors when they depart, especially if it is their first time or they do not visit often. One such instance is when my cousin left, and we gave her sulindang, sabley, and other tokens of our affection. This spirit of giving extends beyond farewells, as demonstrated by how Inah would thoughtfully send bang-bang and other items to my friends in Zamboanga City. I reflect on times I have done the same, perhaps unconsciously. This act of generosity, so prevalent in us, exemplifies the spirit of community that defines our region and fuels our longing for it.

As I watched a small boat cut a silver path across the water, the setting sun turning the sky into a vast canvas of oranges and purples, I knew this was my final moment on the shores of Simunul. A sense of peace mixed with the sadness of leaving again settled over me. There were no words that could capture the weight of this feeling or the essence of this place. Tawi-Tawi, I realized, is not something to be explained; it’s an experience to be felt and embraced.

Tawi-Tawi will forever possess a magic, a place I fervently hope will always belong first and foremost to its people, safeguarding its spirit and nurturing countless more beautiful stories that unfold along its beloved islands and shores. It’s this hope, this dream for the future, that makes the longing a little easier to bear, giving it purpose and the promise of return.

From the Memories of Manili

Laurehl Onyx B. Cabiles

Riding four borrowed habal-habal, high school boys skipped class
one sunny afternoon, traversing the outskirts of their town, passing
old trees, rough roads, and lonely houses before reaching Manili:
people were circling around the drivers even the women
wearing hijabs were present. They stopped
on a hundred-meter-long concrete road, hearing
the roar of the engines from the modified motorcycles.
The street was filled with exclamations of the crowd, joined
by the teenagers, when the motors dashed
to the finish line. They went home right after, driving
as fast as the racers, bringing this story home

Inside a cramped-up room with three double-deck beds, during
the beginning of the presidency of Marcos Jr., a boy
from that Manili trip will be a bed-spacer in that rented
space in his college years at USM, accompanied
by his Maguindanaon friends. Some nights, when the schedule chooses
to be kind, at a dinner table, little gatherings will arise:
from asking about the Quran to bartering half-truths
and inherited beliefs, stepping into each other’s world, bridging
the gap, then the topic will sway to the horrors they heard
and saw, moving from local to foreign, spanning
through the present and the past, from Kabacan to Gaza
to Congo, zooming back in Palimbang
In Manili, on June 19, 1971, when our country was still
in the grip of Marcos Sr., a meeting should have happened,
but the Ilaga threw grenades inside a mosque, slaughtering
more than seventy innocent people, turning
the place for showering of blessings into a bloodbath.
And even when they buried the dead on the next day
for the ones who will carry the memory, after
those gruesome hours, scenes of body parts sticking
to the ceiling and fellow survivors wading along
through knee-deep of warm blood to find pieces
of their loved ones among the submerged will be engraved
in their minds. The place and their memories wait for the boy

But right now, the boy is with his friends in front
of the store where they always hang out, obliged
to listen to his buddy’s stories, who is painting
his grandfather as a mythical figure, whose skin
cannot be penetrated by bullets, or guns would not even fire
at him because of his anting-anting, and using only a sundang
to eliminate his targets. As the clouds eat the moon, the friend’s
tales continue  like the telenovela Ang Probinsyano while
the boy is still glued to his spot

Ang Huling Ubo ni Norhamdin

Norhan B. Kudarat

Si Norhamdin, ang aming bunsong kapatid na lalaki, ay isinilang noong taong 1990. Sa panahong iyon, siya ay nasa unang taon ng high school—labing-apat na taong gulang, puno ng pag-asa at panaginip sa buhay. Isa siyang payat ngunit masiglang binatilyo. Kahit walang-wala kami sa buhay, madalas siyang ngumiti—ang ngiting parang may itinatagong sinag ng liwanag sa gitna ng dilim. Sa kabila ng kahirapan, sinisikap naming buuin ang araw-araw. Ang tatay ko ay pa-extra-extra lamang sa kung anong mapasukang trabaho habang ang nanay ko ay isang simpleng maybahay na pilit hinuhubog ang aming tahanan sa gitna ng kakulangan.

Isang hapon, alas-singko ng gabi, sumiklab ang unos na hindi namin kailanman inaasahan. Naupo ako sa sahig ng aming kubo habang hawak ang aklat sa eskuwelahan. Nag-aaral ako noon bilang fourth year high school, nagsusumikap makapagtapos, nagsusulat ng mga pangarap sa gitna ng gutom. Biglang narinig ko ang ubo ni Norhamdin. Hindi na iyon ang karaniwang ubo. Para bang bawat hinga ay may kasamang kalawang, parang hinahatak palabas ang kanyang kaluluwa. Napabalikwas ako sa pagkakaupo.

Allah akbar, Allahu akbar…” bulong ko habang tumatakbo papasok sa kwarto kung saan siya nakahiga.

Nang makita ko siya, namumutla na ang kanyang mukha, nanlalaki ang mata, at halos lumuwa na ang kanyang tiyan sa pag-ubo. Parang sinasakal siya ng sarili niyang katawan. Napatili si Inay, yakap-yakap ang kapatid ko habang panay ang dasal, “Astaghfirullah… Ya Allah, Tabangi kami (tulungan Mo kami!)”

Dali-daling lumabas si Tatay at humahangos na naghanap ng masakyan. Wala kaming pera. Wala kaming ambulance. Wala kaming kahit anong maaasahan kundi awa ng Allah at tulong ng mga kaanak.

Tumawag si Tatay kay Bapa Malagia, ang kamag-anak ng nanay ko na may lumang sasakyang de-karga. Wala kaming tiyak kung saan kukunin ang pambayad, pero ang buhay ng kapatid ko ang nakataya. Sumakay agad si tatay, si Kaka Yham (pinsan ko), at ang kapatid kong si Norhamdin, na noon ay halos wala nang ulirat.

Sa loob ng sasakyan, habang tumatakbo ang oras at ang makina ng sasakyang nanginginig, naririnig ko mula sa kwento ni Kaka Yham na paulit-ulit silang nagsasalita sa kanya:

Sabot ka, Norhamdinsabot ka ah. (Huwag kang bibitaw).”

Hinahaplos nila ang kanyang likod habang ang bawat hibla ng plema ay lumuluwa na mula sa kanyang bibig. Sa may Betinan, San Miguel, Zamboanga del Sur pa lang—hindi pa nakararating sa Margosatubig Hospital—ay bigla siyang tumigil sa paghinga.

Daden, Kaka… Badti (Wala na, Kuya Badti),” bulong ni Kaka Yham sa tatay ko na puno ng panginginig ang tinig.

Tumulo ang luha ni Ama. Umugong ang kanyang iyak na hindi na niya kailanman muling naiguhit sa ibang araw. Hindi na nila itinuloy sa ospital ang biyahe. Alam nilang huli na ang lahat. Bumalik sila, dala-dala ang katahimikan, dala-dala ang isang bangkay—ang aming bunsong lalaki.

Pagbukas ng pintuan ng bahay, sabay-sabay kaming nagsitakbo. Ang nanay ko, nang makita ang anak na wala nang buhay, ay bumulagta sa sahig.

Allahu akbar!” ang sigaw niya na humugot ng lahat ng luha sa kanyang dibdib.

Ang mundo ko ay parang biglang tumigil. Tila may malaking bato na tumabon sa dibdib ko, hindi ako makahinga. Lumuhod ako sa tabi niya, hinawakan ang malamig niyang kamay. Puno pa ito ng plema, at ang kanyang labi ay nanunuyo, naninigas.

“Din… kapatid ko…” nanginginig kong bulong. “Hindi ka man lang nakapagpaalam…”

Sa mga oras na iyon, ang gabi ay naging masyadong tahimik. Wala nang tunog ng kuliglig, wala na akong naririnig kundi ang tibok ng puso ko at ang alingawngaw ng mga hikbi. Isinagawa namin ang mga ritwal ng paglilibing ng isang Muslim kinaumagahan—nilinis ang katawan, binalot ng puting tela, at inihatid sa huling hantungan bago magtakip-silim.

Ang mga salitang “Innā lillāhi wa innā ilayhi rājiʿūn” ay paulit-ulit na binibigkas sa bawat panalangin. Mula sa Allah tayo nanggaling, at sa Kanya rin tayo babalik.

Nang mailibing na siya, tila nabawasan ang liwanag sa bahay. Wala nang maingay na tawanan, wala na ang masayahing tinig ni Norhamdin. Sa mga araw na sumunod, paulit-ulit kong sinisisi ang sarili ko. Bakit hindi ko siya nadala agad sa ospital? Bakit wala kaming sapat na pera para sana’y maligtas siya? Lahat ng ‘kung sana’ ay parang mga punyal sa dibdib.

Sa gabi, bago ako matulog, umiiyak ako nang palihim. Sinasabi ko kay Allah, “Ya Rabb, bakit siya? Bata pa siya. May pangarap pa siya. Bakit hindi ako na lang?”

Ngunit sa mga gabing iyon din, natutunan kong tanggapin ang kalooban ng Diyos. Na ang lahat ng nangyayari ay may hikmah, may karunungan sa likod ng bawat sakit. Si Norhamdin ay hindi na nahihirapan. Siya’y nasa mas mabuting kalagayan na, sa Jannah…In Sha Allah.

Ang kanyang libingan, bagamat simpleng hukay sa lupa, ay naging paalala sa akin ng kahalagahan ng bawat hininga, bawat yakap, bawat oras na kasama ang mga mahal sa buhay. Ang kanyang huling ubo ay hindi basta tunog ng paghihirap—ito ay naging sigaw ng isang sistemang salat sa tulong, kulang sa katarungan, at barado ng kahirapan. Ngunit ito rin ay naging paalala ng pananampalataya, na sa dulo ng lahat, si Allah ang higit na nakakaalam.

Ngayon, tuwing naiisip ko ang gabing iyon, hindi na lamang sakit ang aking nadarama. May kasamang tapang, may kasamang layunin. Ginamit ko ang lungkot bilang lakas. Nag-aral ako nang mas mabuti, nagsumikap sa bawat hakbang ng buhay. At ngayon—magdadalawang dekada mula nang mawala si Norhamdin—ako’y isa nang guro sa loob ng halos sampung taon, at malapit ko nang matapos ang aking PhD in Language Studies sa MSU-Marawi. Sa puso ko, dala ko ang pangakong walang batang gaya ni Norhamdin ang kailangang mamatay sa likod ng isang lumang de-karga, dahil lamang sa kakulangan.

Marahil ang pinakamahalagang aral na iniwan niya ay ito: sa mundong puno ng kawalang-katarungan, ang pagmamahal ng isang pamilya, ang pananampalataya sa Allah, at ang tapang na bumangon mula sa pagkawasak ang tanging sandata natin. Si Norhamdin ay wala na sa piling namin, ngunit ang kanyang alaala ay mananatili—sa bawat dasal, sa bawat hakbang ko patungo sa aking mga pangarap, sa bawat pagtulong ko sa nangangailangan.

Ang huling ubo ni Norhamdin ay naging simula ng aking pakikibaka—ng aking panata: na hindi ko hahayaang masayang ang kanyang buhay. Gagawin kong inspirasyon ang kanyang huling hininga upang bigyang-tinig ang mga gaya naming laging nilulunod ng katahimikan at kahirapan.

Sapagkat ang tunay na pamana ay hindi nasusukat sa dami ng ari-arian, kundi sa dami ng pusong nadama mo—kahit sa huling pagkakataon.

At sa huling pagkakataon, kapag dumadampi ang malamig na hangin tuwing dapit-hapon, tila muli kong nakikita ang mukha ni Norhamdin—ang bahagyang ngiti sa kanyang labi, ang ningning ng kanyang mga mata sa kabila ng pagod.

Noong una, pinilit kong manatiling buo sa gitna ng pagkalugmok. Sa kabila ng lahat, bumangon ako, nag-aral, at nagpatuloy sa paniniwala sa bukas. Ngunit ang mas masakit, hindi roon nagtapos ang yugto ng pamamaalam. Ilang buwan lamang ang lumipas mula nang mamaalam si Norhamdin, sumunod ang pinsan kong si Kaka Yham—naaksidente habang sakay ng motorsiklo at siya ang labis na naapektuhan. At dalawang taon makalipas, noong 2007, binawian din ng buhay ang aming ama—binaril sa hindi pa rin malinaw na dahilan. Silang tatlo, na minsang magkasama sa likod ng lumang de-kargang sasakyan, ay sunod-sunod ding nawala, parang paalala ng kalupitan ng tadhana.

Ngayon, marami pa kaming natitira—mga saksi sa gabing iyon, mga pusong tinuruan ng pait kung paanong magmahal nang buo at mabuhay nang may layunin. Hindi na namin maibabalik sina Norhamdin, Kaka Yham, at Ama, pero dala pa rin namin sila sa bawat hakbang—sa bawat panalangin, sa bawat pangarap na tinutupad.

Ang huling ubo ni Norhamdin ay hindi lamang paalam—ito’y naging paanyaya. Paanyaya sa amin na magpatuloy, magmahal, maglingkod, at mangarap. At sa bawat pagkakataong magtuturo ako, mananalangin, o titigil para alalahanin, alam kong hindi kami nag-iisa.