Category: Fiction

Shariful Hashim S. Mansul

A red lightning breaks the night sky as though cracking an eggshell visible only in a split-second. One, two, four, sixteen, innumerable. A cloud of smoke emerges. A deep hollow whistle. And without a clear sequence, four residential buildings collapse. Another one follows, closer. People start wailing and the view wobbles. More buildings follow. Duration ends.

At quarter to 5 in the afternoon, university offices start closing. Faculty members walk out of their college buildings one by one and head to the parking lot of motorcycles, the main mode of transportation in a town with mostly pedicabs with fares too expensive for the average local to afford. Students who don’t want to go home just yet idle on the field waiting for the sunset, playing guitar, gossiping, cracking jokes. Some just try to connect to the free campus wifi to download pirated K-pop songs, bracing the five, ten, fifteen download errors due to bad signal.

Wahda joins her orgmates in the Sajahitra Publication for a long leisure walk. They’re heading to the newly opened snack house along Street 18 with a 15-minute walking time from the campus. She keeps to her phone watching videos of the new outbreak of indiscriminate destruction and killings in Palestine. Pictures of wounded children covered in dust, hysterical parents running in random directions, Arabic vandalisms in black and red spray paint, ruins after ruins of residential buildings, fill the imagery coming from the coverage of the humanitarian crisis. Why do people love wars? she asks Ayra who is walking beside her. I hate it. Look at this baby boy. Oh my dear.

Ayra, a niqabi who is active in the New Muslimat Madrasah, tilts her head towards the screen. Stop watching too much of those. That’s the reality of things, she stresses. You’ll just be stressed, Wads, and after all, there’s a reason why they are being punished like that. Only God knows. Radzkan, their photojournalist, agrees, nodding. He always goes with the flow without really adding anything to the conversation. That’s enough social media for today, he butts in. She slides her phone into her pocket.

Will Noor still come? Radzkan asks. Yeah, she said she’ll just finish sorting out the test papers in their department and get it to the faculty room. She’s probably preparing to leave by now, Wahda explains. Oh, that’s fast. Well, she better be. I’ll not hold myself back from those beansprout empanadas. Everyone bursts into laughter.

She turns her gaze to the ground, still uneasy. The image of a girl retrieving her books under the rubble occupies her mind. Her big and imposing curly hair hits her too close to home. She wonders if her classmates also tease her for that. What are her interests? Does she like listening to British boy bands, K-pop, nasheeds, or perhaps classical music? Or does she prefer metal for a change? Or does she even like listening to music? What’s the probability of her knowing Rupi Kaur’s poetry and liking it? If she does, I wonder what her favorite lines are from milk and honey.

rivers fall from my mouth
tears my eyes can’t carry

They arrive at the snack house, a small and claustrophobic place with one wall on which the menu is written in big wall-paint strokes. On the table is a pitcher of hot slimy sauce with the color of blush. A waitress approaches them and asks for their order. A platter of beansprout empanadas and four bottles of soda, one to be served later for when their student assistant friend arrives. The snack house primarily only serves beansprout empanadas, a merienda favorite across southwestern Mindanao, that people love to pair with soft drinks over school or office gossip. A savory treat with a kick to end a hectic week.

Waiting for their platter to arrive, Wahda picks up her phone to check out newer updates about the crisis. She watches an explainer on the geopolitical and historical context of the situation. When Ayra notices, she points out that nothing happens without a reason. There is always war in the Middle East because a lot of its people have done something that they are supposed to avoid. Now, they’re facing the consequences.

What do you mean? Wahda asks with a mixture of surprise, sincere curiosity, and irritation. The surprise because how could even one stomach the thought that people, especially the innocent, deserve the indignity of violence. The children, the women, the old and the paralyzed are never spared nor differentiated to begin with when airstrikes shower from their moonlit skies. It comes to anyone and affects everyone.

Those people, the Palestinians, are People of Innovation. They practice a form of Islam that is way different from how the early Muslims practiced Islam. They also have beliefs without a basis in the scriptures, Ayra answers. A loud pedicab passes by, then she continues. They are a People of Innovation, and because of this they are being taught a lesson by God. An imam from Saudi already explained this in detail, but he said that as long as they do not stop from their Innovation, they will continue with their suffering. The best we can do is learn from their mistakes.

Wahda feels overwhelmed by Ayra’s response. She is naive to the clerical rulings and opinions on what’s going on in Palestine, although she considers herself religious. What she knows is that in the world of Muslims, the ummah, they are all brothers and sisters. And aren’t brothers and sisters supposed to look after one another? Sure, there may be differences in their practice and perspective of our religion, but is that a sufficient reason to consider them deserving of their situation? She feels her chest bubbling with an emotion akin to rage but without a specific recipient. Unfair. This is unfair, she keeps to herself.

But the kids, what do they know about all this? Yet, they have to bear most of the punishment that you speak, she says in persistence to Ayra’s explanation but now with a hint of hesitance. She’s afraid to say something stupid about religion in front of her. She directs her eyes towards the platter of freshly fried beansprout empanadas being brought by the approaching waitress. Our beansprouties are here! Guys, let’s eat first. That’s enough. Let our brains rest from the midterm week, please, Radzkan interjects. Wads, can you move the sauce? he tells her, taking the platter from the waitress to place it on the table.

They take turns getting beansprout empanadas from the platter into their small colorful bowls, tearing them like paper into bite-size pieces. The cooking oil oozes onto their fingertips. Do you want alcohol, Radzkan asks the two, after tearing his share of empanadas. He takes the pitcher of sauce and pours it into his bowl. Here, sauces are treated like soups. They ought to fill bowls to the brim, just like satti. And just like satti, they always ought to be spicy. A few scoops into the afternoon snack, Noor arrives. She approaches the group with an apologetic smile.

Sorry, there was a lot of paperworks. Sir added another section for me to sort out right when I was about to finish, she explains.

I knew it. Even to our section, he loves giving surprise assignments. His unpredictability drives us crazy. Ugh, that’s why everyone dislikes him, Radzkan affirms.

Noor sits on the other side of the bench Wahda is sitting on. She puts her bag on a monoblock chair and takes out her stainless steel tumbler. So, what have you been talking about? she asks while getting empanadas to her small bowl, tearing them one by one. Afterwards, Radzkan hands her his alcohol spray. A brief moment of silence pervades the table.

Have you heard about what’s going on in Palestine? Oh God, I want to adopt the children. I feel so bad about them, Radzkan opens up the topic again as he glances at Wahda and Ayra. Noor looks at him and figures out what’s going on, worry hidden by a demeanor of calm.

Oh, yes! My God. I’ve been following the issue since day one. It’s terrible, and the Arab countries are so silent about this. All UN resolutions to end it are so far rejected by the US, even humanitarian aid is blocked because they think it will only be seized by the Palestinian resistance when most of the casualties are civilians in civilian areas. They justify their murder by saying human shield, but the truth is whether you’re a civilian or a resistance fighter, there will always be a certain justification for your murder. You’re either a terrorist, a sympathizer, or a human shield. The entire reasoning makes murder in any scenario acceptable. It’s almost unimaginable how the world has let this happen, let alone conceive it in their minds. Really makes you wonder who controls the world. Noor stops to slurp a torn piece of empanada soaked in the special sauce, suddenly conscious of her too-much-information reply.

If that’s what they’re destined to be, then that’s where they’re destined to be. We can do nothing about it. It’s their fate. There must be a reason behind why God put them in that situation. Perhaps, it’s to teach them a lesson, Ayra responds.

Noor feels her chest tighten. How could someone say and let alone entertain a thought like that? Even if all that has happened and will happen in the world is predetermined in the divine scheme of God, to entail that an entire unarmed population deserves to be wiped out because that’s their fate is straight up unbelievable. Abominable. Where is this coming from even, Noor tries to process it in her head.

But sis, it’s like you’re saying that what the settlers are doing are right. It’s as if they’re just carrying out the supposed divine fate of our brothers and sisters in order to be punished. It’s as if the settlers are actually the good guys. Babies as young as 1 day old are dying from this catastrophe. Are they equally responsible for their situation? It’s too much, Noor complains. She cannot hold it back.

Well, they are a People of Innovation. They practice a form of Islam far different from the early Muslims. If they just stayed true to the path, these things would not have happened. They should start repenting to stop this war, or they will continue to earn the wrath that God has sent them. The grand imams from Saudi have been saying this for a long time. And what did the Palestinians do? Nothing. They continued with their old ways. This is where it should start. Change always starts with ourselves if we want God to help us, Ayra insists.

Since none of them are as well-versed in the official religious view in Saudi Arabia on the Palestinian struggle, Noor cannot respond. She dislikes it when she’s forced to talk about things she doesn’t know. She prefers to keep her mouth shut in such cases. Wahda keeps to her phone scrolling at cat memes while eating from her bowl, although she’s attentively listening to their argument. She is now more confused. She wants to speak, but an aura that stifles variety of thought seems to have overtaken the group. It seems like each word they speak can easily be dismissed, and they, too, for not knowing their religion well enough as Ayra. Radzkan notices that things aren’t going so well.

I really like the sauce. It’s less spicy and more sweet than the ones at our cafeteria, Radzkan inserts. I hate it when I have to sweat just for merienda.

But not for other things, yes? Noor teases him. Everyone is surprised, looking at each other and laughs so hard that the waitress gives them an irate look.

They recede to lighter topics about the school publication and the latest album releases of their favorite K-pop bands. They should be finalizing the topics for the first issue this year of Sajahitra before the month ends. Noticing the platter of beansprout empanadas cleaned, they turn silent. Wahda and Noor keep to their phones, and Ayra small-talks with Radzkan about the student council’s new campus resolution since he’s close to the president.

***

After dinner, Wahda lounges in the living room reading the third volume of the young adult novel series she’s been trying to finish. Her grandfather, in his early 70s, watches TV and turns to Aljazeera. A news reporter in a blue vest with protective headgear appears, a hill of rubble behind him and people wailing, digging, running, shouting, panicking, embracing one another, crying, and praying. His hand approaches the remote control, slow and shaking, and turns the volume up. The reporter approaches a young boy and speaks:

His name is Yousef and he’s 8 years old. Last week, his entire family was killed in an airstrike at a residential area in Khan Yunis. Since then, he and his surviving brother settled in a refugee camp managed by the UNRWA. And today, this refugee camp has been bombed, taking the life of his brother. Yousef now belongs to a growing number of Wounded Child No Surviving Family, or simply WCNSF, in Occupied Palestine.

Wahda overhears it through her headphones. She takes it off to listen and slips a bookmark in her book. She is again overwhelmed by tragedy. She remembers the conversation at the beansprout empanada snack house. No one has any right to blame the victims themselves, she declares to herself. She hears someone sobbing. She breaks from her introspection and sees her grandfather removing his eyeglasses. His face dampened in tears.

Apu’, what’s wrong? Are you okay? Let me get you water, she tells him and rushes to the kitchen for a glass of water. When she returns, she sees him covering his face with his hands, sobbing more than earlier.

Oh, Ummal, he manages to mumble under his sobbing. Wahda closes the TV trying to calm his grandfather. Forgive me, oh Ummal, he continues almost inaudibly.

Apu’, it’s okay. I’m here. I am Wahda, your grandchild, she tries to assure him.

He looks at her and points to the glass of water. She takes the glass and helps him drink, now calming down. After, he gives long and heavy heaves looking at the glass and moving his eyes to the wall.

I have something to show you, he tells him. He asks her to get the blue album from the old cabinet in his room. When she gets back, he tells her to flip it until they reach a certain picture of two boys shoulder-to-shoulder in what seems to be a studio.

Wait, he halts her. He points at the taller boy. This is your granduncle, Ummal. Remember him. He is my older brother. His voice cracks as he mentions his name, ready to sob again but not before she reassures him. Apu’, I’m here. Don’t worry. I’m here. I won’t leave.

Nobody could separate us when we were young. He taught me how to swim, how to catch small crabs by the beach, how to make a stingray-like kite, how to climb the many rambutan trees in our home village outside the town, and many other things. We were like twins even though he was a bit older than me. In terms of bravery, nobody dared. In terms of looks, he was known for it. He pauses and looks at his grandchild straight in the eyes before shortly reentering his memory, uttering each word as if it all happened only yesterday.

When the big war broke out in the ‘70s, he was killed with his wife by people who did not even belong here, just because he held a different view about our homeland like many others before. Your granduncle Ummal was a victim of people who did not even know our history and heritage. They arrived, knowing not a single word in our tongue, and burned everything right before they themselves left and never returned. Do not ever forget your granduncle Ummal. Your Apu’ would not be here today if it were not because of him. He fought a righteous cause. Those Palestinians and their suffering are no different from our suffering before. He stops. His eyes glistens and streams of tears cascade down his chin, settling drop by drop on his white checkered sarong.

Wahda, unable to contain the surge in her heart, joins her grandfather. She caresses his back and starts wiping her own cheeks. She has freed her tears at last, now permitting her facade to come close with her true emotions piling up since the start of the mass slaughter of ordinary Palestinians, some of whom strike her as too familiar.

Beyond words, beyond discussions, beyond arguments, beyond cognition and reason, she reaches a poignant, if not fateful, finality in self-affirmation in what at first were distant confusions mediated by phone screen. She is one with them. History condemns her to be, beyond the distance of geography and the newer hardline interpretation of her faith that only seems to frustrate her most personal realizations.

 

Norhan B. Kudarat

Maagang gumising si Fahad upang maligo dahil sa alas siyete ang kanyang pasok sa mataas na paaralan ng Dimataling sa Zamboanga del Sur. Makikita sa kanyang may biloy na mga pisngi ang saya at ngiting parang abot hanggang langit. Dali-dali siyang naligo na tila limang minuto lang at parang kidlat na nagbihis sa napaglumaang uniporme ng kanyang kuya dahil magkasingtangkad lang sila nito. Hindi na siya nag-almusal dahil alam niyang wala na naman silang ulam. Sabik siyang pumasok dahil makikita na naman niya ang crush ng campus na si Jameela. Si Jameela ay kaklase ni Fahad. Siya ang binansagang “Helen” ng kanilang campus at maging sa kanilang lugar dahil sa taglay nitong ganda na halos lahat ng mga kalalalakihan ay mapapatunganga at mabibighani. Matagal ng may lihim na pagtingin si Fahad kay Jameela ngunit hindi niya ito maligawan dahil sa haram sa isang Muslim ang magkaroon ng nobya o nobyo. Sa Islam kasi ay mahigpit na ipinagbabawal ang pagsasama ng dalawang magkaiba ang kasarian dahil maaari silang magkasala sa Allah o makagawa ng Zina o ang pagtatalik ng babae at lalaki na hindi pa kasal at dahil na rin sa payo ng ina nitong isang Ustaja o guro sa isang Arabic School na hindi naman gaano kalaki ang sinasahod.

Nang dumating siya sa paaralan ay dahan-dahang pumasok sa silid-aralan si Fahad na parang naka-slow motion sa isang pelikula habang nakatingin sa upuan ni Jameela na nakapwesto sa harapan na malapit sa pisara. Iniisip niya na kung nasa loob si Jameela ay kung paano niya ito kakausapin.

Pagkaraan ng ilang minuto ay dumating ang isang puti at bagong modelong “furtuner” na sasakyan. Huminto ito sa tapat ng kanilang paaralan. Pumarada ito malapit sa tapat ng kanilang klasrum. Sakay nito si Jameela. Unti-unting siyang bumaba sa sasakyan na para bang isang prinsesa na halos lahat ng mga mag-aaral ay nakatingin sa bawat hakbang niya at tila inihahatid papunta sa loob ng silid-aralan.

Bigla ding dumating ang kanilang tagapayo na masayang inanunsiyo na magkakaroon sila ng eleksyon ng mga opisyales ng kanilang section. Hanggang umabot sa puntong Muse at Prince Charming nalang ang pinagpipilian ng mga mag-aaral.

“Ngayon naman, mamimili na tayo ng ating magiging Muse,” masayang sabi ng kanilang guro.

“Ma’am, I nominate Jameela Mangundato as our Muse!” sabi ng kaklase nitong sabik na sabik na maging Muse si Jameela.

“Ma’am, I close the nomination!” sigaw naman ng katabi nito sabay tili ng malakas habang hawak sa kanyang dibdib.

“I second the motion ma’am,” dagdag ng isa pang kaklase nito na tila kinikilig ng sobra habang ginugulo naman ang sarili nitong buhok.

At naging Muse nila si Jameela sa kanilang seksiyon.

“Okay class! Ngayon naman pipili tayo kung sino ang ating magiging Prince Charming,” sabi ng guro na tila nakatingin sa kaakit-akit na mga mata Fahad.

“Ma’am! Wala namang ibang gwapo dito kundi si Fahad lang!” sabi ng babaeng kaklase nila na kinikilig din sa pagsambit sa pangalan ni Fahad.

“Ma’am, i-appoint nalang natin si Fahad! Bagay kasi sila ni Jameela!” sigaw ng isa pang kaklase nila na kunwari’y hinimatay sa kilig.

Dahil doon ay napagdesisyunan ng klase na si Fahad ang magiging Prince Charming ng kanilang seksiyon. Sumang-ayon naman dito ang kanilang guro na tila kinilig din ng bahagya.

Sa mga sumunod na araw, naging magkaibigan sina Fahad at Jameela. Tinuring silang love team ng kanilang campus at kalaunan ay binansagan ng pangalang FaJam na kuha sa inisyal na pangalan ng dalawa- Fahad at Jameela. Araw-araw na masayang pumapasok sa paaralan si Fahad dahil sa ispirado itong makita si Jameela sa tuwina. Pati sa panaginip nito ay nakikita niya si Jameela at palaging kausap.

Dumating ang ilang buwan ay nagkamabutian sina Fahad at Jameela. Palagi na ring hinahanap ni Jameela si Fahad kapag hindi niya ito nakikita sa campus. Hanggang sa naging magkasintahan sila kahit bawal sa Islam. Araw-araw silang nag-uusap sa mga plano nila sa buhay pagkatapos ng hayskul. Hanggang humantong sa sumpaan nilang hindi iiwan ang isa’t-isa kahit anong mangyari kahit langit at lupa man ang kanilang pagitan.

“Kalimo, mas mainam pang hingin mo na ang kamay ko kay Abi ko,” seryosong sambit ni Jameela habang nakatingin sa mapupungay na mata ni Fahad.

“Oo kalimo ko, In Sha Allah, mamamanhikan ako sa inyo at hihingin ko ang iyong kamay sa Abi mo,” sagot ni Fahad sabay hagod ng marahan sa maputi at malambot na kamay ni Jameela.

Isang araw, pumunta si Fahad kasama ang kanyang nanay sa bahay nila Jameela upang magsagawa ng pangengedong. Sa kultura ng mga Maguindanaon, ang proseso patungo sa isang kasal ay nagsisimula sa pangengedong. Sa matalinhaga at literal na pagsasalin nito, ang lumang kaugaliang ito ay nangangahulugang “pagbulong,” kung saan ang “kamaman” o ang pamilya ng inaasahang lalaking ikakasal ay nagtatanong kung may makukuha ba ang inaasahang ikakasal sa pamamagitan ng kanyang pamilya o “kababayan.” Ang mga unang pag-uusap ay may kinalaman sa “bantingan” (katayuan ng karangalan) ng prospect bride at “maratabat” (royal lineage) ng kanyang pamilya o wala sa ilang mga kaso. Ayon sa kaugalian, ito ay ang unang pagkakaunawaan sa pagitan ng dalawang pamilya na hahantong sa isang “Salangguni” o tamang pakikipag-ugnayan.

“Assalamu alaykom kagi Abdullah,” kinakabahang bati ng nanay ni Fahad sa tatay ni Jameela na medyo namumula ang mukha sa hiya.

“Alaykumus Salam naman sa iyo,” sagot ni Datu Abdullah na may kaunting pagtataka sa mukha kung bakit sila nandoon.

“Ah, Datu, hindi na po kami magpapaligoy-ligoy pa. Gusto po sana ng anak ko na hingin ang kamay ng anak niyo na si Jameela. Kaya po kami narito upang itanong kung wala po bang ibang nagkakagustong mamanhikan sa anak ninyo at kung magkano po ba ang magiging dote ng anak ninyo?” nauutal na paliwanag ni Ustaja Mariam kay Datu Abdullah.

“Alam mo Ustaja, kahit sino mang lalaking gustong mapangasawa ang aking anak ay hindi ko pipigilan basta lang kung kaya niyang buhayin ang anak ko,” mataas na boses na sabi ni Datu Abdullah.

“Kung gayon po, mga anong halaga po kaya ang inyong hinihinging dote sa anak niyo na si Jameela?” tanong ni Ustaja Mariam na may kaunting pangamba habang nakatingin kay Fahad.

“Kailangan niyong maghanda ng limang daang libong piso, isang ektaryang lupa, at isang magarang sasakyan!” pakutyang sagot ni Datu Abdulllah na makikitang seryoso at mukhang hindi na magbabago ang desisyon.

Natameme si Ustaja Mariam sa laki ng hinihingi ni Datu Abdullah. Napalunok naman si Fahad at biglang namutla ang kanyang makinis na mukha. Pagkatapos ng pangengedong ay umuwi na parang walang pag-asa ang mag-ina at doon sa kanilang bahay nagpatuloy na mag-usap.

“Kung buhay lang sana ang iyong ama ngayon ay baka may makatulong pa sa atin sa paghahanap ng kalahating milyon na iyan anak,” umiiyak na sabi ni Ustaja kay Fahad na sa malayo nakatanaw habang dinadama ang lungkot nang maalala kung paano nasawi ang asawa sa bakbakan sa Mamasapano.

“Oo nga ina ko, maaaring baka sana may mga kamag-anak tayo na pweding tumulong sa atin dito,” nanghihinayang na sagot ni Fahad habang nakatingin sa labas ng bintana nilang yari sa lumang kawayan.

Dahil sa laki ng hinihingi ng tatay ni Jameela na dote o bigay-kaya (Mahr sa Arabic) ay naisip ni Fahad na huminto sa pag-aaral at mag-abroad. Ang mahr ay isang kontrata na pinapasok ng ilang Muslim sa kasal. Sa batas ng Islam, ito ay isang regalo o kontribusyon na ginawa ng lalaki sa kanyang magiging asawa, para sa kanyang eksklusibong ari-arian, bilang tanda ng paggalang sa nobya, at bilang pagkilala sa kanyang kasarinlan. Dahil dito, pinayagan naman siya ng kanyang ina at ng kasintahang si Jameela na kitain ito at makaipon para sa kanilang kinabukasan. Nag-usap naman nang masinsinan ang magkasintahan hinggil sa plano ni Fahad na mangibang bansa.

“Kung ang kapalit na makuha ang kamay mo kalimo ko ay ang mangibang bansa ay gagawin ko. Lahat gagawin ko kahit madurog at mawasak ang puso ko na mapalayo sa’yo,” sambit ni Fahad na unti-unting pumatak ang luha sa mapungay nitong mga mata.

“Astagfirrullah kalimo ko! hindi ko kayang makita kang malungkot. Itanan mo na lang ako kalimo ko,” nagmamakaawang sagot ni Jameela na wari’y ibibigay lahat makatuluyan lang ang binata.

Kahit pinipilit siya ni Jameela na itanan siya nito ay hindi ito pumayag sapagkat nais niyang hingin ang kamay nito sa tatay niya nang maayos at naaayon sa Islam. Kalaunan ay pumayag din ang kalimo o mahal niya na si Jameela na mangibang bansa ito para makaipon ng sapat na dote para sa kanya.

Nagtrabaho si Fahad sa Doha, Qatar bilang isang waiter. Kahit wala itong karanasan sa naturang trabaho ay agad itong natanggap dahil sa angking gwapo, tikas, kinis ng kutis at ibang katangian na parang isang koreanong artista na tinitilian ng mga tagahanga nito. Ginawa niyang araw ang gabi upang makalikom ng sapat na salapi para kay Jameela. Hindi na niya inisip ang sarili. Kahit may lagnat ito ay pumapasok pa rin ito sa hotel na kanyang pinagtatrabahuan. Palagi siyang nag-oovertime sa trabaho. Nagsa-sideline din siyang magbenta ng kakanin dahil noong nasa Pilipinas pa ay katulong siya ng kanyang nanay sa pagbebenta ng kakanin at kahit noong nasa elementarya pa ito.

Dahil sa angkin nitong kagwapohan, hindi maiwasan na pati mga lalaking arabo o ibang lahi ay napapalingon kapag nakakasalubong ito. Minsan din ay may kusang nagbibigay sa kanya ng pera, cellphone, at alahas pero hindi niya ito tinatanggap dahil ayaw niya ng mga bagay na hindi niya pinaghihirapan. Kahit abala siya sa trabaho ay hindi pa rin niya nalilimutang magsimba ng limang beses sa isang araw (utos sa Islam) at kahit pagod pa ito galing sa trabaho. Nagtrabaho siya nang mahusay at nag-ipon nang nag-ipon.

Makalipas ang limang taon, natapos niya ang kanyang kontrata sa Qatar at nakaipon na ng mahigit limang daan libong piso. Masaya siya sapagkat makakauwi na siya sa Pilipinas at maibibigay na ang dote na hiningi ng ama ni Jameela. Lumipad siya pauwi ng bansa nang nakangiti at sabik na sabik. Nang dumating siya sa kanilang baranggay ay dumiretso itong pumunta sa bahay nila Jameela. Habang naglalakad ay napansin niyang maraming nakawagayway na mga pandala at pandi na nakabalandra sa labas ng bahay nila Jameela na karaniwang makikita lang tuwing may ginagawang salagguni o kasalan. Ang pandala at pandi ay simbolo ng kulturang Bangsamoro na ang ibig sabihin ay may malapit nang ikasal. Masayang pumasok si Fahad sa loob ng bahay. Nakita niya si Jubair na matalik niyang kaibigan kasama ang ama niya na katatapus lang mag-salangguni o mamanhikan kay Jameela at nakatakdang ikasal.

“Kalimo ko!” nagtatakang sigaw ni Fahad habang hinahanap si Jameela na parang pinagsakluban ng langit at lupa ang pakiramdam. Hindi niya alam ang gagawin at parang nababaliw at natataranta.

“Anong ginagawa mo dito?!” galit na tanong ni Datu Abdullah kay Fahad.

“Heto na po ang limang daang piso, Datu!” pagsusumamong sabi ni Fahad sa ama ani Jameela habang inilalagay sa mesa ang pera nakatali pa.

“Dinagdagan ko pa po ng isang daang libong piso,” dagdag pa niya habang tumutulo ang luha nito na parang tubig na umaagos sa gripo.

“Hindi ko kailangan ang pera mo! Nagbigay na ng isang milyon ang pamilya nila Jubair para hingin ang kamay ng anak ko!” pagmamataas na sinabi ni Datu Abdullah.

“Wala kayong isang salita Datu Abdullah!” wika ni Fahad na nagsusumamo habang nakaupo sa sahig na parang batang inagawan ng isang laruan.

“Umalis ka na dito bago pa magdilim ang paningin ko! At huwag kang mag-iskandalo dito. Hindi ka imbitado dito sa bahay ko! Hindi kayo bagay ng anak ko! At higit sa lahat ayaw kong makasal sa anak ko ang isang katulad mo!” galit na sigaw ni Datu Abdullah habang tinituro sa mukha si Fahad.

Umalis si Fahad sa bahay ni Datu Abdullah na humahagulgol sa labis na kalungkutan. Habang si Jameela naman ay nagkulong sa kanyang kwarto ng araw na iyon at buong araw na umiiyak at hindi kumakain. Hindi niya pweding kausapin si Fahad sa pagkakataong iyon dahil binalaan siya ng kanyang ama na papaslangin si Fahad kapag nagkatuluyan sila nito. Ayaw mawala ni Jameela si Fahad kaya nagdesisyon siyang pakasalan si Jubair at tanggapin ang inaalok nilang isang milyong dote.

Kinasal sina Jameela at Jubair sa isang hotel sa siyudad at maraming mayayamang pamilya ang imbitado. Buong araw na umiiyak si Fahad at pinagsusuntok ang haligi ng kanilang bahay na yari sa isang marupok na uri ng kahoy. Kahit nagdurugo na ang kanang kamay nito ay hindi pa rin niya tinigilang suntukin ang haligi ng bahay nila. Inawat lang siya ng kanyang ina at niyakap.

“Tama na kalimo ko. Tama na,” umiiyak na pakiusap ng ina niya na labis na nasasaktan sa dinadanas ng anak. Nilapitan niya ito.

“Ginawa ko ang lahat ina ko. Tiniis ko ang lahat. Wala ng natira sa akin ina. Siya lang ang lagi kong iniisip. Ikamamatay ko kapag mawala siya ina ko,” patuloy na hagulgol ni Fahad habang yakap ang ina nang mahigpit.

“Makakakita ka rin ng mas magmamahal sa iyo ng totoo kalimo ko,” pagtahan sa kanya ng ina niya habang hinahaplos ang ulo nito.

Mula noon lagi na lang nakatulala si Fahad at hindi masyadong kumakain. Nawalan na siya ng gana sa buhay. Hindi na rin nakikita ang mga biloy nito sa magkabilang pisngi ng kanyang mukha na dati rati ay kusang lumilitaw. Hindi na rin siya lumalabas ng bahay. Isang araw, narinig na lang niya na nanganak na si Jameela at pinangalanan itong Fajam na hango sa bansag sa kanila noong nasa hayskol pa sila. Lalong nalungkot si Fahad ng makita niya sa Facebook ang mga larawan nila Jameela, Jubair at ang anak nito sa isang aqiqa o isang ritwal na ginagawa ng mga Muslim sa bagong silang na sanggol at pagpapangalan dito.

“Mamahalin pa rin kita habambuhay kalimo ko,” sabi ni Fahad sa sarili habang pinagmamasdan ang mga larawan ni Jameela sa social media.

“Ikaw lang ang una at huli kong mamahalin,” dagdag pa nito habang unti-unting pumapatak ang luha niya.

Mula noon, nagpakalayo-layo na lang si Fahad para hindi niya makita ang pamilya nila Jameela at muling maalala ang mga masasakit na naranasan nito sa lugar na iyon. Hindi na rin siya nagpi-facebook. Sa kabilang dako naman ay masayang-masaya na si Jameela sa kanyang pamilya at unti-unti na niyang natutunang mahalin si Jubair hanggang sa mabuntis siya ulit nito at manganak. Tumandang binata naman si Fahad at hindi na umibig pang muli. Dinamdam niya lahat ng sakit na naranasan niya. Hanggang isang araw, nabalitaan na lang ni Jameela na nagkasakit at namatay na si Fahad dahil sa sakit at depresyon. Inilibing siya agad na naayon sa isang kultura ng Muslim na kung saan sa loob ng dalawampu’t apat na oras ay dapat nakalibing na.

Sa hindi inaasahang pagkakataon ay may biglang dumating na isang package para kay Jameela. Isa itong kahon ng sapatos na may katamtamang laki. Dahan-dahan niya itong binuksan. Nagtataka siya dahil walang pangalang nakalagay dito kung sino ang nagpadala nito. Nang tuluyang mabuksan niya ang kahon, nakita niya ang isang puting sulat na nakalagay sa isang sobre at limang daang libong piso na buo pang nakatali. Binuksan niya ang sulat at biglang tumulo ang kanyang mga luha.

“Para sa iyo kalimo ko. Wala akong sama ng loob sa iyo. Hindi mo kasalanan ang lahat. Kasalanan ko kung bakit isinilang akong mahirap at hindi kita nagawang ipaglaban. Kung sana ay nakaipon ako ng mas maaga ay sana tayo na ang nagkatuluyan. Ingatan mo si Fajam ah. Sa kanya ‘yang pera na iyan. Para sa kanyang pag-aaral. Kahit hindi ko man siya tunay na anak ay alam kong sa pangalan pa lang niya ay hindi mo pa rin maikakaila na mahal mo pa rin ako pero hindi na tayo pwedi sapagkat haram sa Islam na makiapid. Hayaan mong mahalin kita kahit may asawa ka na. Hayaan mong mahalin ko ang anak mo kahit hindi ko siya tunay na anak. At hayaan mo ng mahalin kita habambuhay at kahit sa kabilang buhay. Kung ipapanganak man akong muli, ikaw at ikaw pa rin ang aking mamahalin. Walang isang minuto na hindi kita iniisip. Mahal na mahal kita kalimo ko.” Hindi pa niya natatapos basahin ang sulat ay tumulo ang mga luha ni Jameela at halos mabura na ang mga tinta ng sulat sa luha nito. Umiiyak si Jameela habang yakap-yakap nang mahigpit ang sulat. Nang ‘di anu-ano’y biglang nagdilim ang kanyang paningin at hinimatay.

 

Ashia A. Abdulatiph

“The dog is flying.” Our GEC104 professor was in the middle of talking about the difference between humanities and science. I looked outside and drowned out her droning voice. The cloud looked like it was about to let down a strong rainfall.

The ant wandering on my desk died. I killed it.

Ping.

A text came through. The sharp sound disturbed the still and dull atmosphere. Reverberating throughout the classroom and echoing inside my head. My nerves flared out, my anxiety soared, the sound of death signaling another funeral.  I took a deep breath and reached towards my phone, turning it on.

Come home. The message said.

Come die. I thought. I want to puke. Puke, a word commonly mis-reported to be invented by Shakespeare. Deafening. Assassination. Bedazzling. Bedazzling light. Bedazzling beauty. Bedazzling life.

The shuffling of feet signaled the end of the class, pulling me out of my reverie. Having calmed down a little, I quickly arranged my things and left the room with my classmates. Others will be going to their next class, others will eat in some restaurant in comcent., and I will be walking home. Towards death.

Death. A funeral. How fast a life passes on. All used up. How easy it is to take a life. Life and Death. How many people die each day? Around 150,000 people. There is no cure to this, just enjoy the interval. The big secret. The miracle.  We will all die one day, so let go and live. Around 300,000 babies are born every day. That’s twice more….

Without realizing it, I have reached home with my feet guiding me through the familiar path. The house loomed over me, offering no solace from these scattered thoughts. I stood at the front of the door for a while. I watched as a yellow butterfly took flight and fly away. I felt the start of the rainfall as a rain drop fell on my skin. I reached for the doorknob, took a deep breath then opened the door.

“Assalamuaikom.” I said as I entered the house. It was dark inside, no light was turned on. Nothing was replaced or even moved here and yet everything felt so different. The air, it’s the air. A great absence can be felt, like a black hole sucking the light from its surrounding. My father had died. Two month ago, a lifetime ago.

A man was in the living room. There was no one in the house except for him. My sister is still in school and my mother is drowning herself with work. He was sitting in the dark, wearing nothing but black. The only light source coming from the slightly opened window casts shadows around him, making him look grim. A grim reaper out on a mission.

“Bapa Ito.”

“Get ready. We should finish this as fast as possible. It’s better that way.”

“Okay.” I started to walk away when he called out my name.

“Rahim.”

I stopped and looked back. He was walking towards me. In the dim living room, I watched his frail and weak frame, a stark contrast against his usual jovial and jolly energy. He stood before me, placing my trembling hand in between his hands.

On the third day of my father’s funeral, Bapa Ito pulled me away. He grasped my shoulder. His voice full of venom. His eyes full of anger. “Rahim, do you understand why your father is gone? They killed him, those bastards.”

That was the first time I felt scared of Bapa Ito.  With his bloodshot eyes, his booming voice, and the force of his grip on my shoulder, he was like a mad man.

“An ambush. They shot at him, three men. While he was on his way home, they shot at him, at his head. He laid there on the pavement.”

Noticing that I was beginning to feel scared, he calmed down. He caressed my cheeks then whispered, “Avenge your father. For your mother, for your family, for your honor, for the clan. For everyone that he and you love. Kill them. That is your job as his son. For your maratabat.”

“It’ll all be fine.” Bapa Ito said, bringing me back to the present.

“I am scared, bapa.”

“Stop thinking for now. Empty you’re head. Promise me that.”

I nodded. He released my hand then urged me to move along.

I went up to my room, then closed the door behind me. I am scared but I know it is something I must do. Something I am expected to do.

I looked at the clothes I have prepared earlier. Much like the clothes bapa Ito is wearing, it was all in black. I quickly changed and then went to my cabinet. I opened the drawer to get the gun. .45 caliber. The metal cold to the touch. I safely put it inside my waistband then walked downstairs, going back to the living room.

Bapa Ito noticed me and said, “Oh, you’re ready. I’ll start the motorcycle.”

It had started to rain heavily when we got out of the house. The sound of the water dropping on the metal roofs and the sound of thunder from lightning made things a little hard to hear. The roar of the motorcycle’s engine added to the cacophony of sounds.

Bapa Ito handed me a helmet. “Here. Put this over your head. It will cover your face.”

I put the helmet on then sat at the back. Bapa Ito also wore a helmet. As soon as we have settled, we were on the way. Towards the target.

“That’s him in the orange jacket. I’ll stop the motor when we are near him then you shoot. Understand?”

I nodded, even though he can’t see me.

I took out the gun from my waistband. I held it in my right hand – the pointy finger on the trigger, my thumb on one side of the handle while my pinky, middle, and ring finger on the other. I put my other hand below the barrel to provide support.

The motor stopped.

I raised my arms.

Then aimed.

At the guy in the orange jacket. At his head.

Then I pulled the trigger. Felt the gun’s mechanism release a bullet hunting its target.

Bang! Thud!

The sounds vibrated in my ear. Traveling throughout my whole body. Finding its way into my head. Imprinting itself into my memory.

And we were speeding along. The roar of the engine and the downfall of rain drowning out the screams. I barely noticed these sounds. Barely felt the coldness and my clothes sticking to my body. In my head, there was only the cold metal in my right hand, my heart thudding against my chest, and that sound inside my head repeating again and again.

Bang! Thud !Bang! Thud! Bang! Thud! Bang! Thud !Bang! Thud! Bang! Thud! Bang! Thud !Bang! Thud! Bang!

AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAHHHHHHHHHH!

Ping.

When I became aware of my surrounding, I find myself inside my room.

It’s that sound again. I feel fear slowly creeping in. Did he also have a son? Did he even have a wife? He looked young. Will I also be killed? Will I be killed by his son? His father? His cousin? When I die, who will kill for me? Bapa Ito? Will it continue? This cycle of death?

I buried myself into my bed. I started crying and gasping as tears forcefully cascades down my face. In my blurry vision, I saw a moth resting on the corner of the room.

The target. I do not even know his name. I did not want to know who he is.

According to a statistic, one hundred fifty thousand people die every day. Today, one of them died by my hand.

 

Rofaida S. Cairoden

Sa madilim na silid matatanaw ang isang dalagitang nakaupo sa upuan ng kanyang mesa. Nakatitig ito sa kanyang kama na animo’y may sinasariwang mapapait na alaala. Walang anumang ingay ang maririnig sa kanya na nagdudulot nang nakabibinging katahimikan sa loob ng silid. Tanging ang nagpupumiglas na mga boses mula sa kanyang isipan ang bumabagabag sa kanya. Sumisigaw ang mga ito, nang walang humpay na para bang tiyak na nilang pinapakinggan niya ang mga bulong nila mula sa isipan niya.

Pumikit ito ng ilang sandali at saka pinakawalan ang isang malalim na hininga na kanyang itinatago mula sa dilim na kanyang kinasasadlakan. Isinandal nito ang kanyang likuran sa upuan na para bang nagpapahiwatig ng muli na naman niyang pagkatalo sa gabi na ito.

“Ding ka siran den. Tumahan ka na, hangga’t nabubuhay ako’y hindi nila ako masusuway,” ang malumanay na wika ni lola Zinab kay Ameerah.

Nagkaroon ng pagtatalo si Ameerah at ang kanyang ama. Nais sanang magtrabaho ni Ameerah sa ibang probinsya ngunit, hindi siya pinayagan ng kanyang ama. Mas nais ng ama niya na sa tiyuhin na lamang nito magtrabaho. May iniaalok na trabaho raw ito kay Ameerah at hindi raw ito mahihirapan dahil sa Marawi lamang daw iyon ngunit, ayaw tanggapin iyon ni Ameerah sa kadahilanang nais din niyang maghanap ng trabaho sa sarili niyang pamamaraan at sa kagustuhan din niya ng panibagong karanasan na makatutulong sa kanya.

“Hindi ka nila mapipilit sa mga kagustuhan nila. Ba akong ka di sarigi?” ang muling pagtitiyak ni lola Zinab sa kanya.

Muling lumapit si lola Zinab sa kama ni Ameerah at saka hinagod nang paulit-ulit ang buhok nito. Ilang sandali’y bigla na lamang humarap si Ameerah sa lola Zinab niya at saka niya ito niyakap nang mahigpit.

Ang malalakas na hagulgol ni Ameerah ay umalingawngaw sa loob ng kanyang silid at ang mga luha niya’y kusa na lamang niya ito pinakawalan nang walang humpay. Sa tuwing may mga hindi pagkauunawaan ang mag-amang Ameerah at Halim ay ang lola Zinab niya ang pumapagitna sa kanilang dalawa. Madalas ay hindi na tumututol si Ameerah sa mga kagustuhan ng kanyang ama ngunit, pagkatapos ng diskusyon nilang mag-ama’y parating nagkukulong ito sa loob ng kanyang silid at umiiyak sa kanyang kama nang mag-isa. Batid ni Ameerah na hindi niya kayang ipakita ang saloobin at emosyon niya sa iba maging sa kanyang pamilya ngunit, iba sa kanyang lola Zinab. Kaya niyang umiyak sa harapan nito ng walang anumang pag-aalinlangan at takot. Kilalang-kilala siya ng lola Zinab niya maski ang mga payak na kilos nito’y gamay na gamay na siya nito, kaya ganoon na lamang ang pagiging malapit nilang dalawa sa isa’t-isa.

Tumayo si Ameerah sa upuan niya at saka niya tinungo ang kama’t umupo rito. Kinakapakapa nito ang ilang bahagi ng kanyang kama na para bang dinadama nito ang tagpong iyon. Pumikit siya ng ilang saglit at patuloy na inalala ang ilang masasayang alaala niya sa kanyang lola Zinab at saka lamang ito dumilat. Dahan-dahan nitong pinunas ang ilang butil ng luha mula sa kanyang mga mata. Patuloy nitong nilalabanan ang nagbabadyang hagulgol na nagtatangkang tumakas mula sa kanyang mga labi na sa tingin niya’y hindi makatutulong sa kanya sa situwasyon ngayon. Malalim na hininga ang pinakawalan nito at pinilit na kinakalma ang kanyang sarili mula sa alaalang iyon.

“Maaari nang kunin ni Ameerah ang kursong Accounting,” ang mabigat na katagang binitawan ng tiya Najma niya habang ito’y nakatitig sa kanyang ama.

Katatapos lamang niya sa hayskul sa panahon na iyon. Labis ang kasiyahan at galak na nararamdaman ng kanyang mga magulang at mga kamag-anak na para bang wala ng bukas. Paano ba nama’y siya ang kauna-unahang apo ng kanyang Ina Zinab na nakapagtapos ng hayskul.

Si Ameerah ang una’t nakatatandang apo ng ina ng kanyang ama na si Halim kaya ganoon na lamang ang labis na selebrasyon na ginawa ng kanyang mga kamag-anak bukod pa roon ay nagkamit din siya ng mataas na parangal sa kanilang pangkat kaya’t doble-doble ang sayang nararamdaman nila ngunit, kabaligtaran naman iyon para sa kanya.

Sa araw kasi ng pagtatapos niya ng hayskul ay binabalak niyang kausapin ang kanyang mga magulang sa kursong ninanais niyang kunin mula sa kolehiyo ngunit, mukhang hindi na iyon matutuloy dahil may sentensya na siya mula sa araw na iyon. Muli na naman siyang malulugmok sa isang desisyon na ipapataw sa kanya ng kanyang mga magulang at mga kamag-anak na hindi niya kailanman matatakasan.

Mapapait na ngiti mula sa kanyang labi ang pinakawalan niya sa kanyang mga kaanak nang maramdaman niyang sumasang-ayon ang mga ito sa sinabi ng tiya Najma niya.

“Ino di mapiya o sii rakn tondog si Ameerah. Bukod sa maganda iyong magiging kinabukasan niya’y matalino rin siya,” ang pangungumbinsi rin ng tiyo Amin niya. Ang nakatatandang kapatid ng kanyang ama.

Tinitigan niya ang kanyang ama na animo’y nagpahihiwatig na hindi sang-ayunan ang kanyang mga nakatatandang kapatid. Bagama’t nasanay na ito sa magiging posibleng daloy ng usapan ng kanyang ama’t mga kapatid subalit, sa pagkakataon na iyon ay umaasa siyang tatanggi ito’t sasabihin sa kanila ang nais din niya para sa kanya.

Tiningnan siya ng kanyang ama ng ilang sandali na tila nag-iisip ito nang malalim na isasagot sa mga kapatid niya. Ilang sandali’y iniiwas naman nito ang mga tingin niya’t ibinaleng ito sa mga kapatid niyang nakaupo’t naghihintay sa isasagot niya sa kanila.

“Ilayangka man Halim, isa-isa ka a wata si Ameerah kaya’t kinakailangan ay maganda iyong magiging kinabukasan niya. Ang hinahangad nating lahat ay ang magandang kinabukasan ni  Ameerah,” ang dugtong ng isa pang nakatatandang kapatid ng ama niyang si Walid.

Sa pagkakataong iyon, nagbigay hatol na ang kanyang ama sa magiging desisyon nito sa kanyang kinabukasan. Muli siyang tiningnan ng ilang sandali ng kanyang ama bago ito ulit humarap sa kanyang mga nakatatandang kapatid.

“Kung iyan ang makabubuti kay Ameerah na ino di kapharo. Kung iyan ang nais niyo’y wala akong tutol,” ang malumanay ngunit mabigat na pahayag ng kanyang ama sa kanyang mga kapatid.

Malalalim na buntong-hininga ang tanging nagawa ni Ameerah nang sumagi sa kanyang isipan ang pangyayaring iyon sa kanya. Musmos pa lamang siya’y iyon na palagi ang naririnig at nasasaksihan niyang mga tagpo sa kanilang pamilya. Hindi niya iyon lubos na maiiwasan sapagkat, nakatira lamang sila sa iisang compound bagama’t may kanya-kanyang mga tahanan ang mga kapatid ng kanyang ama’y hindi pa rin maiiwasan na manghimasok at makialam ang mga ito sa mga magiging desisyon nito. Kung minsan nga’y nais niyang itanong sa kanyang ama, kung bakit gayon na lamang ang pananahimik niya sa tuwing magsasalita ang mga nakatatandang kapatid nito? Kahit labag sa loob niya ang nais nila. Madalas ay naririnig niya noon ang kanyang mga magulang na nag-aaway tuwing gabi dahil sa labis na panghihimasok ng mga kapatid ng kanyang ama sa buhay nila. Noon pa ma’y nais na ng kanyang ina na umalis at lumipat sila ng tirahan subalit, hindi iyon sinasang-ayunan ng kanyang ama dahil sa iniwang amanat ng kanilang yumaong ama bago ito pumanaw na hindi sila maaaring maghiwa-hiwalay, kahit na may kanya-kanya na silang mga pamilya.

“Ate Ameerah, mbaba ka kon daan,” ang malumanay na pukaw ng nakababatang pinsan ni Ameerah sa kanya mula sa pinto ng kanyang kuwarto.

Tinungo ni Ameerah ang pintuan ng kanyang silid at saka binuksan iyon.

“Ino kanan? May problema ba? Ang pag-aalalang tanong nito sa kanyang pinsan.

“Inipikhitalowan ka saki bapa Halim. Dumating na sina bapa Amin,” ang mahabang paliwanag ng pinsan niya sa kanya.

“Oway. Bababa lang ako maya-maya,” ang huling sagot ni Ameerah sa pinsan niya at saka na nito isinara ang pinto ng silid niya.

Muling tinungo ni Ameerah ang upuan na kanina’y kinauupuan lamang niya at saka siya muling umupo rito. Malayo ang kanyang tinatanaw mula sa nakabukas na bintana na kaharap lamang niya. Hindi nagtagal ay naaninag niya ang ilang kotseng nakaparada sa labas ng kanilang tahanan. Ipinikit na lamang niya ang kanyang mga mata nang mabatid na niya ang nangyayari. Ilang beses nang napag-uusapan ni Ameerah at ng kanyang ama ang bagay na iyon subalit, hindi niya inaakalang magiging ganito kabilis. Noong nakalipas na tatlong taon lamang ay katatapos lamang niya sa kolehiyo, kalakip nito ang mataas at matingkad nitong pangarap para sa kanyang sarili at sa kanyang mga magulang.

Marami siyang nais gawin at nais makamit gaya ng ibang kabataang katatapos lamang din sa kolehiyo. Mga lugar na ninanais niyang marating kasama ang ilan sa mga malalapit na kaibigan niya at ang maging malaya at malayo sa realidad ng buhay na pilit na ipinapataw sa kanya ng mga kamag-anak niya. Nais niyang maging mapangahas sa mundong puno ng hindi natatapos na daan ng pagsubok. Gaya ng iba’y nais din niyang makita’t maranasan ang mga yaon, ang tumayo sa kanyang mga sariling paa upang harapin ang mundo ng kawalan na karaniwang ginagawa ng mga kaibigan niya ngunit, hindi na niya magagawa ang mga iyon. Muli na namang naputol ang kanyang pakpak na minsan nang tinanggal sa kanya ng kanyang mga kaanak ilang taon na ang nakararaan. Inakala niyang mas magiging madali sa kanya ang lumipad nang matayog at malaya gaya ng kanyang nais ngunit, muli na naman siyang nagkamali.

Nadatnan ni Ameerah ang mga kamag-anak niya na naguusap-usap. Hindi namalayan ng mga ito ang presensya niya na dahilan nang malalim na usapan ng mga ito. Ang iba sa kanila’y nagbibigay ng mga kanya-kanya nilang opinyon na magiging solusyon ng suliraning kinakaharap nila sa pagkakataon na yaon. May ibang mahinahon lamang ang pagbibigay ng suhestiyon nito ngunit, karamihan sa mga kalalakihan sa kanila’y tila nagsisigawan na kung ibahagi nila ang nais nila.

Kapansin-pansin ang ama ni Ameerah na nakaupo lamang ito sa sulok, nakikinig sa mga kamag-anak nila. Wala itong imik at tila malalim ang iniisip nito. Kanina pa niya hinihimas ang kaliwang bahagi ng kilay niya habang nakatingin ito sa kawalan na dati na nitong gawain tuwing may mabigat itong suliranin.

Ilang sandali’y inabot ng ama ni Ameerah ang baso ng kape sa ibabaw ng mesa’t kanya itong dahan-dahang iniangat upang inumin nang mapansin niya si Ameerah na nakatayo lamang malapit sa kanila. Tanaw na tanaw sa mga mata ng ama ni Ameerah ang lungkot na bumabalot sa mga tingin nito sa kanya na para bang nagulat din ito nang matanaw ang anak nitong nakatayo’t nagmamasid sa kanila. Agad itong tumayo mula sa kinauupuan niya na naging dahilan upang makuha ang atensyon ng mga kamag-anak nila.

“Ameerah, ba ka kagiya san bo?” ang mahinang tanong ng ama ni Ameerah sa anak nito.

Hindi nakasagot nang agaran si Ameerah dahil sa magkahalu-halong emosyon na nararamdaman niya ngayon. Natahimik ang lahat ng mga nagsasalitang kamag-anak nila at nakatingin na lamang ang mga ito sa kanya na para bang hinihintay ang tinig na isasagot nito sa ama niya. Huminga ito nang malalim at saka niya tiningnan sa mata ang kanyang ama at ibinigay nito ang kanina pa nilang hinihintay na sagot mula sa kanya.

“Hindi naman, abie,”ang tipid nitong sagot sa ama niya.

Ganitong-ganito ang tagpo noong nakaraang taon, marami ring mga kamag-anak ang nagtungo sa kanilang tahanan upang magbigay basbas sa okasyon na magaganap. Bawat isa sa kanila’y tanging halakhak at tawanan ang kumakawala mula sa kanilang mga labi na nagiging dahilan ng hindi komportableng pakiramdam nito sa kanya. Ang mga tiyuhin at mga tiyahin niya’y sabik na sabik sa mga pagpaplano kasama ang mga nakatatandang pinsan ni Ameerah sa kanyang ina. Ngunit, iba ang nagaganap na pagtitipon ng kanilang pamilya sa araw na ito. Ibang-iba sa pagtitipon na iyon na tanging kasiyahan at pagdiriwang ang makikita sa mga mukha ng mga kaanak nila. Hindi maipintang mga mukha na tila dinaanan ng isang masalimuot na unos ang tanging sumasalubong sa kanya. Ang malalakas na tinig mula sa mga datu sa kanilang pamilya ang nagbibigay ingay sa loob at labas ng kanilang tahanan, na kung aakalain ng dayo ay may nagaganap na away sa pagitan ng bawat miyembro ng kanilang pamilya.

“Tigilan niyo na ito! Di tano makapumbobologa, kung hindi ninyo ipinilit ang mga kagustuhan ninyo,” ang bulyaw ng ama ni Ameerah sa mga kapatid nito’t mga kamag-anak nila.

Natahimik ang bawat isa nang makita ng bawat miyembro ng pamilya nina Ameerah ang nanggagalaiting sigaw ng ama nito na tila, kanina pa nagtitiis sa ilang hindi maayos na pag-uusap ng mga kapatid nito at maging ang ilang mga kaanak ng asawa nito.

Ang bawat isa’y may kanya-kanyang ninanais na solusyon upang maayos ang gusot na ginawa nila ngunit, walang nangyayari at nabubuong payak na solusyon kundi ang pamamaraang dahas. Iyon ang nais ng karamihang miyembro sa pamilya at hindi iyon nagustuhan ng ama ni Ameerah na kanyang ikinagalit sa mga ito.

Sa unang pagkakataon, ngayon lamang nakita ni Ameerah ang galit na iyon ng kanyang ama. Ngayon lamang niya nakita ang labis na pagsalungat nito sa mga kapatid at kaanak nila nang walang anumang pag-aatubili.

“Song ka pasin sa poro, Ameerah. Kami na ang bahala rito, magpahinga ka na lamang sa kuwarto mo,” ang mahabang paliwanag ng ina nito kay Ameerah na hawak-hawak sa magkabilang kamay ang kanyang anak.

Naalala ni Ameerah nang mangyari ang masalimuot na bagay na iyon, ilang buwan ang nakararaan ngayon. Nasa Cagayan de Oro siya sa panahon na iyon dahil sa trabahong responsibilidad niya. Nang tumawag sa kanya ang nakatatandang kapatid ng ama niyang si Amin. Pinapauwi siya sa apartment na tinutuluyan nito dahil sa hindi malaman na dahilan. Dali-daling umuwi si Ameerah sa tahanan nila’t saka naabutan ang ilang kotseng nakaparada sa tapat ng gate ng apartment na kanilang tinutuluyan. Dali-dali itong pumasok sa loob ng kanilang inuupahan ng may takot at pangamba na baka may nangyaring hindi inaasahan. Nadatnan niya sa loob ng bahay ang mga kapatid ng ama at ina niya na pawang mga kalalakihan at ang ilang malalapit na kamag-anak nila.

“Khabaya aka sa di na sasama ka sa amin,” ang madiin na pahayag ng nakatatandang kapatid ng ama niyang si Amin.

Iginala ni Ameerah ang paningin sa loob ng kanilang inuupahang bahay nang makita nito ang ilang naka-impakeng mga gamit nito.

“B-ba-bapa Amin, inokano sisaya? Ano ang sadya ninyo rito?” ang nauutal na tanong ni Ameerah sa tiyuhin niya.

Walang sumagot sa tanong na iyon ni Ameerah sa mga kamag-anak niyang naroon na animo’y mga tigreng ninanais lapain siya sa oras na iyon. Hinawakan lamang nang mahigpit sa kaliwang kamay si Ameerah ng mga tiyuhin nito at saka nila ito sapilitang pinapalabas mula sa bahay na inuupahan nila.

“N-na-nayawn tano daan si Yassen. Darating lamang ng ilang sandali ang asawa ko,” ang natatakot na pakiusap ni Ameerah sa mga kaanak nito.

“Huwag munang isipin ang lalaking iyon. Imanto na tiyangan ami suka sii rukaniyan,” ang nagagalit na pahayag ng kapatid ng ama niyang si Walid.

Hindi inaasahan ni Ameerah na iyon ang magiging simula ng panibagong dagok ng kanilang buhay. Nasa Mecca ang mga magulang ni Ameerah sa oras na iyon. Wala silang kaalam-alam sa nangyaring iyon at ang tanging alam ng mga ito ay nasa mabuting kalagayan si Ameerah. Bago pa magtungo sa Saudi Arabia ang mga magulang nito’y ibinilin na nila ito sa mga tiyahin at tiyuhin niya na tumatayong ikalawang mga magulang niya ngunit, tila nagkamali sila sa desisyong iyon. Ang mga taong pinagkatiwalaan nila ay sila rin pala ang sisira sa isang magandang samahan na sila rin mismo ang bumuo. Isang relasyon na hindi inaasahan ngunit nagbigay ng pagkakataon kay Ameerah upang maging malaya sa isang mabigat na responsibilidad na nakaatang sa kanyang mga balikat sa mahabang panahon. Isang relasyon na naging susi upang makawala siya sa kadenang nakatali sa kanya sa mahabang panahon.

“Aya niyo phagologun sa landung na si Ameerah! Ibinigay ko na sa inyo ang kagustuhan ninyo ngunit, hindi pa kayo nakontento at muli kayong gumawa ng isang malaking kahihiyan!” ang muling sigaw ng ama ni Ameerah sa mga kamag-anak nito.

Naglalatag ang mga ito ng panibagong solusyon sa suliranin ng kanilang angkan ngunit, mangyayari lamang iyon kung tatanggapin ito ni Ameerah. Muli, siya na naman ang magiging susi ng isang mabigat na responsibilidad na inihatol ng kanilang buong angkan.

Kaaalis lamang ng pamilya nina Yassen sa araw na iyon, nagtungo sila sa tahanan nina Ameerah upang ayusin ang ilang hindi pa malinaw na usapan sa pagitan ng pamilya nina Yassen at Ameerah gaya ng halaga ng salapi at mga lupang ibibigay na dowry ni Yassen at ang ilang mga nakatakdang petsa na maaaring ikonsidera sa araw ng dialaga at kasal ng dalawa. Hindi iyon ang unang beses na nagtungo ang pamilya ni Yassen sa kanila, sa katunayan ay ikatlong beses na nilang magtungo kina Ameerah dahil sa hindi matapos-tapos na usapan tungkol sa magiging kasal nila. Nang unang bisita nila kina Ameerah ay tanging ang mga magulang ni Yassen ang pumaruon upang ihayag ang nais ng anak nilang hingin ang kamay ni Ameerah mula sa mga magulang at buong angkan nito.

Sa ikalawang pagbisita ng mga magulang ni Yassen ay isinama nila ang ilan sa malalapit na kamag-anak at maging ang anak nilang si Yassen upang ipahayag sa mga magulang at kamag-anak ni Ameerah ang pormal nitong paghingi ng kamay ng dalaga sa paraang tinatawag na Kapanoksam. Sa tagpong iyon ay inilahad ang halaga ng dowry na ninanais ng pamilya ni Ameerah na kinakailangang ihandog ni Yassen at maging ang ilang nais na handog ng mga kaanak ni Ameerah gaya na lamang ng paghahandog ng pamilya nina Yassen ng sampung Marigay sa araw na magaganap ang dialaga ng dalawa at ang magiging hatian sa ilang gastos sa kasal ng dalawa.

Pumikit ng ilang minuto si Ameerah bago ito malumanay na naglakad sa ikalawang palapag ng bahay, patungo sa kanyang silid. Dinig na dinig sa buong bahay ang bawat malalakas na tinig ng mga kaanak nila. Nagpatuloy lamang siya sa paglalakad hanggang sa marating niya ang ikatlong silid sa ikalawang palapag. Binuksan niya iyon at sumalubong sa kanya ang madilim na kuwarto, kinapa-kapa ng kaliwang kamay niya ang pailawan sa silid at madalian nitong pinindot. Naaninag ng mga mata ni Ameerah ang lawak ng buong silid at ang kaonting mga gamit sa loob. Pumasok ito’t isinara nang bahagya ang pinto ng silid. Inilapag niya sa kama ang kanina’y suot-suot nitong jacket.

Umupo ito sa gilid ng kama at saka niya sinapo ang buong mukha niya sa pamamagitan ng dalawa niyang mga palad. Pagdilat nito’y natanaw niya ang isang pamilyar na librong nakalapag lamang sa ibabaw ng mesa. Nabaling ang tingin niya rito’t ilang minuto rin niya itong tinitigan nang walang anumang imik. Tanging ang malalalim na hininga ang maririnig sa buong silid, ilang sandali pa’y kusa na lamang pumatak ang marahas at malupit niyang mga luha sa kanyang mga mata. Wala itong tigil sa pagpatak na animo’y isang ulan na hindi nagpapapigil. Pilit niyang ikinukubli at tinitiis ang sakit ngunit nabigo siya sa nais niyang iyon. Hinawakan niya nang dahan-dahan ang kanyang dibdib upang damayan sa bigat nitong dalahin ngunit kumawala pa rin sa kanyang bibig ang malalakas na hagulgol na kanina’y pinipigilan ng dalawa niyang mga labi sa pagkukubli. Unti-unting sinapo ng kanang palad niya ang kanyang bibig upang pigilan ang malakas na pighati na hatid nito sa kanya. Wala siyang magawa sa ilang minutong yaon kundi ang tumangis sa loob ng kanyang silid nang mag-isa.

“Ina, miyakaoma ako dn. Tinupad ko ang pangako ko sa iyo,” ang maluha-luhang bulong ni Ameerah sa lola niyang malamig na ang bangkay.

Dali-daling pumasok sa loob ng tahanan ng bapa Amin niya si Ameerah. Kapansin-pansin ang mga kaanak nitong tahimik na nagluluksa sa pagkawala ng kanyang lola Zinab. Ang tanging natitirang palokes-lokesan ng kanilang angkan. Ang iba’y may kausap sa kanilang mga telepono upang iparating sa ibang kamag-anak ang nangyari. May mga dumarating din na mga kaanak nila at karamihan sa mga ito’y ngayon lamang niya nakaharap sa unang pagkakataon.

Pagbukas niya sa silid ay nakita niyang pinapalibutan ng mga anak at apo nito ang kama. Walang nagnanais magsalita nang pumasok ito. Bawat isa sa kanila’y nagpipigil sa pagtangis upang payapang lumisan ang namayapang miyembro ng kanilang pamilya. Linapitan ni Ameerah ang malamig na bangkay ng kanyang lola Zinab at saka niya ito hinalikan sa noo.

Hindi nito namalayan ang unti-unting pamumuo ng mga luhang kusang umaagos mula sa kanyang mga mata. Sumisikip ang kanyang dibdib na para bang may kung anong bagay na nakabara sa lalamunan niya na ngayon lamang niya naramdaman. Hindi ito makahinga sa hindi niya maipaliwanag na dahilan at hinahabol na lamang nito ang hiningang kapos na kapos.

“Ameerah, phag leave ka sa one week. Phagawtun ka san saki bapa Walid ka. Hintayin mo riyan ang mga kaanak natin,” ang makahulugang tawag ng kanyang ama sa kanya.

“Inoto, abie? May problema po ba?” Ang pagtatakang tanong ulit ni Ameerah sa ama niya.

“Daa awidaakal. Sumama ka kina tito Walid mo, pagdating nila riyan. Ikaw lang ang hinihintay namin,” ang huling pahayag ng ama niya bago nito ibaba ang telepono niya.

Nagulat na lamang si Ameerah nang dumating ang mga kamag-anak nito sa kanya. Masaya siyang sinalubong ng mga ito pati na rin nang hindi mga kakilala na sa tingin niya’y ngayon lamang niya nakaharap sa unang pagkakataon.

“Ameerah, arukingka si auntie Monaimah ngka,” ang masayang utos ng tiya Najma niya kay Ameerah.

Hindi naman nag-atubili si Ameerah na halikan sa pisngi ang babaeng kaharap niya ngayon at ang ilan pang mga kasamahan nito bagama’t nagtataka siya sa mga nagaganap na pangyayaring iyon.

“Pamilya sila ni Yassen. Siran e mga panogangan ka,” ang diretsahang paliwanag ni tiya Najma niya sa kanya.

“B-bi-biyenan?” Ang gulat na gulat na tanong ni Ameerah sa tiyahin niya.

“Oway. Magbihis ka na at uuwi tayo sa Marawi. Phogad saki Yassen imanto a gagawii,” ang nakangiting pahayag ulit ng tiyahin niya.

Walang nagawa si Ameerah kundi ang sumama at tanggapin sa oras na iyon na kasal na siya. Hindi niya batid na kayang gawin iyon sa kanya ng mga kamag-anak at mga magulang niya. Ikinasal siya nang wala man lang kaalam-alam sa nangyayari at ang tanging idadahilan nila’y isa raw ito sa mga iniwang habilin ng kanyang namayapang Ina Zinab. Sa totoo niyan ay hindi niya alam kung totoo ba ang amanat na binabanggit sa kanya ng mga kaanak nito ngunit ano nga ba ang magagawa niya, kung tinapos na nila ang isang malaking desisyon na walang anumang pahintulot galing sa kanya?

“O-on-ontod ka. Anong gusto mo? Kape pa rin ba?” ang kinakabahang mga tanong nito kay Ameerah.

Kararating lamang ni Ameerah sa isang café shop. Nilinga-linga nito ang kanyang paningin sa loob ng restawran nang matanaw niya ang isang pamilyar na mukha. Nakaupo ito sa isa sa mga mesang nasa sulok ng resto. Agad niyang tinungo ang kinaruruunan nito, ito ang unang beses na pagkikita nila makalipas ang mahigit limang buwan nilang paghihiwalay.

Umupo si Ameerah sa tapat nang kinauupuan ni Yassen. Ibang-iba ang hitsura nito mula noong huling pagkikita nila sa Cagayan de Oro. Namayat ito na animo’y pinabayaan ang sarili nito. Sa katunayan ay muntik na nitong hindi makilala ang dating kabiyak. Nakatitig lamang sa kanya si Yassen na tila naghihintay lamang din ng tiyempo gaya niya upang masimulan ang usapan nila.

“Kumusta ka na?” ang lakas loob na tanong sa kanya ni Yassen.

Hindi alam ni Ameerah, kung anong dapat niyang isagot sa tanong na iyon sa kanya ni Yassen. Bagama’t hindi naging maganda ang kanilang paghihiwalay ay kinakailangan pa rin niyang maging sensitibo sa mga isasagot niya kay Yassen dahil kung may labis na nasaktan sa hiwalayang nangyari sa pagitan nilang dalawa’y mas nagdusa ang dati nitong naging kabiyak.

Bago lamang din nalaman ni Ameerah na hindi pumapayag si Yassen na maghiwalay sila, wala raw itong pinirmahang kasulatan na nagsasabing maghihiwalay sila ni Ameerah. Ilang ulit daw siyang pinilit ng mga magulang at kaanak nito na pirmahan ang ilang kasulatan ngunit, paulit-ulit daw ang pagtanggi niya rito. Hanggang ngayon daw ay umaasa pa raw itong magkakabalikan silang dalawa at ang pinanghahawakan nito’y ang naging pangako niya kay Ameerah noong ikasal silang dalawa.

“Mapiya den. Maayos naman ako,” ang tipid na sagot ni Ameerah kay Yassen.

Iginala ni Ameerah ang paningin nito nang masilayan niya ang isang pamilyar na sing-sing na suot-suot pa rin ni Yassen.

“Hindi mo suot iyong sa’yo. Bangka inilubad?” ang mapait na tanong ulit ni Yassen sa kanya.

Hindi makasagot si Ameerah sa biglaang tanong na iyon sa kanya. Nais sana niyang sabihin kay Yassen na kinuha ng mga kaanak niya ang lahat ng mga gamit niya simula noong sinundo siya ng mga ito sa dati nilang inuupahang bahay at iuwi siya sa kanila ngunit, mas makabubuting huwag na lamang ipaalam iyon sa kanya upang maputol na rin nang lubusan ang koneksyon na mayroon sila.

Dali-daling kinuha ni Ameerah ang isang maliit paper bag na kanina’y dala-dala nito. Ibinigay niya ito nang walang pag-aalinlangan kay Yassen na siyang tinanggap naman ito.

“Tonaaya? Ba’t mo ito ibinabalik?” ang pagtatakang tanong nito kay Ameerah.

Agad tiningnan ni Yassen ang laman ng paper bag at saka niya kinuha sa loob nito ang isang maliit na librong pamilyar sa kanya.

“Ito iyong ibinigay ko sa’yo. Inong ka aya kasoyen?” ang mahinang tanong ulit ni Yassen kay Ameerah.

Huminga nang malalim si Ameerah bago nito tahasang sinagot ang makahulugang tanong sa kanya ni Yassen.

“Giyaya den e kaphagodas akn ruka, Yassen. Sana’y hindi na muling magtagpo ang ating landas,” ang mabigat na pahayag ni Ameerah kay Yassen.

Tumayo agad si Ameerah sa kinauupuan niya at saka niya iniwang tulala si Yassen habang hawak-hawak nito ang librong unang regalo nito sa kanya. Sinubukang habulin ni Yassen si Ameerah ngunit bigla na lamang nahulog ang librong iyon kalakip ng isang papel na nakaipit doon. Tiningnan ito ni Yassen at saka niya nabasa ang buong pangalan ni Ameerah na nakasulat sa kard na iyon pati na rin ang isang hindi pamilyar na pangalan na sa tingin niya’y malapit na kamag-anak nina Ameerah. Hinawakan ni Yassen ang imbetasyon na iyon upang basahin nang maigi ang mga nakasulat rito. Sa pagkakataon na iyon, tiyak na niyang doon na nagtatapos ang mga bagay na nasimulan nila noong ikasal sila. Bumuhos ang mga nagkukubling mga luha mula sa mga mata ni Yassen na kanina pa lamang niya pinipigilan nang matanaw niya sa unang pagkakataon si Ameerah. Agad itong tumayo at lakas loob nitong sinundan sa labas ng restawran si Ameerah ngunit, hindi niya naabutan ang dating kabiyak nito. Nakasakay na ito sa sasakyan nila na sa tingin niya’y kanina pa naghihintay kay Ameerah sa labas ng restawran.

“Ikaritan ko, isa lang ang hinihiling ko sa’yo. Huwag mo akong ilagay sa isang kahihiyan lalo na ang pamilya natin,” Iyan ang huling habilin na tumatak sa isipan ni Ameerah nang masinsinang kausapin siya ng ama niya noong gabing iyon.

Wala nang tanging solusyon na maaaring gawin ang ama niya kundi sundin ang nais ng mga kamag-anak nila sapagkat, hindi lamang nakataya ang pangalan ng pamilya nito kung ‘di ang dangal ng kanilang buong angkan.

May malaking ‘di pagkakaunawaan ang pamilya nina Ameerah at Yassen at naging padalus-dalos ang mga kaanak ni Ameerah sa naging aksyon nila sa suliraning iyon. Hindi nila ipinaalam kay Halim ang plano nilang paghiwalayin sina Ameerah at Yassen at sa huli’y ang hindi pagkakaunawaang iyon ay napatunayang isang malaking maling akala lamang ng ilang miyembro ng pamilya nina Ameerah. Ngayon na pilit nilang pinaghiwalay ang dalawa, isang malaking kahihiyan sa pamilya ni Ameerah kung hahayaan na lamang nilang makipagbalikan ito kay Yassen. Anong magagawa ni Halim, kung ang buong pamilya na nila ang kinakailangan niyang kontrahin at ipaglaban ang kasiyahan ng kanyang anak na si Ameerah. Mahirap mang tanggapin ngunit, hindi niya nagampanan ang isang malaking tungkulin niya bilang isang ama kay Ameerah. Ang proteksyunan ito sa lahat ng bagay at taong maaaring makasakit dito.

“Ang tanging alam kong solusyon sa problemang ito, na mapakatharos si Rajeb,” ang madiin na pahayag ng ama ni Ameerah sa kanya.

“’Di ka pukhawan ka miyakhakalae kano ki Rajeb. Alam mo’t alam kong mabuti siyang binata at simula pa lamang ay siya na ang nais ko para sa iyo,” ang muling dagdag ng ama ni Ameerah.

Hindi nagsalita at nagbigay ng anumang sagot si Ameerah. Nakatitig lamang ito sa kawalan na animo’y iniisip ang magiging unang hakbang nito. Ilang sandali pa’y hinarap niya ang kanyang ama na kanina pa naghihintay ng sagot mula sa kanya.

“Sadn sa mapiya rektano na ron ako. Kung iyan ang mas makabubuti sa buong pamilya’y tatanggapin ko ang desisyon ninyo,” ang huling katagang binitawan ni Ameerah sa kanyang ama.

Hindi alam ni Ameerah ang kahaharapin niya dahil sa naging desisyon nito. Ang alam lamang niya’y nasa kanya na naman ang isang malaking responsibilidad na kinakailangan niyang pasanin mula sa mga balikat nito upang maiangat ang nadumihang dangal ng kanilang angkan. Hindi man niya nakamit ang mga nais niya ngunit isa lamang ang sigurado sa kanya ngayon. Hindi niya dinumihan ang pangalan ng kanilang pamilya na kanyang ipinangako sa lola Zinab niya bagkus, ay isa siya sa mga nagtaguyod nito upang maiangat muli ang Maratabat ng kanilang angkan.

Maaaring isang sawing kapalaran ito sa iba subalit, sa kanyang pananaw isang malaking karangalan ito upang patunayan sa lahat na bilang isang babae sa pamilya’y kaya niya ring pangalagaan at itaas muli ang pangalan na iniingat-ingatan ng mga ninuno nila at sapat na iyon upang masabi niyang nagtagumpay siya. Ipapaubaya na lamang niya sa maykapal ang mga mangyayari sa kinabukasan at lubos niyang tatanggapin iyon hanggang sa huli at iyon ang kanyang Thindug bilang isang babae sa kanilang pamilya.

 

Terminong Meranaw:

Amanat– ang huling habilin ng isang namayapa.
Abie– terminong Meranaw sa tatay.
Datu– makapangyarihan at maimpluwensyang mga kalalakihan sa isang angkan o pamilya at ang nagbibigay payo’t solusyon sa bawat suliranin sa isang angkan o pamilya.
Dowry– handog ng isang lalaki sa magiging kabiyak nito. Maaaring salapi, lupa o mamahaling mga kagamitan na naaayon sa nais ng pamilya ng babae.
Dialaga– kasiyahan na ginagawa bago ang kasal. Sa pagtitipon, ibinibigay ang dowry na pinagkasunduan ng dalawang pamilya ng ikakasal at ang ilang handog ng pamilya ng lalaki sa babae at sa pamilya nito.
Kapanoksam– paghingi ng pahintulot ng mga magulang ng isang lalaki na hingin ang kamay ng bababeng napupusuan sa pamilya nito’t mga kamag-anak.
Marigay– Isang handog ng pamilya ng lalaki na de kahong yari sa kawayan. May makukulay na dekorasyon na nakabalot sa matitingkad na foil at sa pinakatuktok nito’y may nakasabit na hugis sarimanok na gawa rin sa makukulay na dekorasyon. Karaniwang pinupuno ito ng iba’t ibang mga mamahaling Meranaw delicacies o ‘di kaya’y mga prutas.
Palokes-lokesan– ang pinakamatanda sa isang angkan o pamilya. Iginagalang at tinatangi at ang kanyang desisyon ang nasususunod sa buong angkan.
Panogangan– ang tawag sa mga magulang ng kabiyak.
Phogad– isang kasiyahan pagkatapos ng kasal sa tahanan ng pamilya ng babaeng ikinasal. Tanda ng malugod na pagbati at pagsalubong ng pamilya ng babae sa lalaki at sa pamilya nito.
Ikaritan ko– ang karaniwang tawag sa tinatanging supling.
Maratabat– ang tawag sa dangal ng bawat Meranaw na kanilang pinakaiingat-ingatan na madungisan.

Sittie Aliah Asmia M. Abdulhalim

Maaga akong gumising dahil kailangan ko nang gumayak. Gustuhin ko man sa hindi ay kailangan ko nang bumangon sa kabila ng sarap ng aking pagkakahiga sa aking kama pati ng aking tulog.

“Amyra pakagaan ka san maninimo! Ka-late ka dn!” Dinig kong sigaw ng aking babaeng pinsan mula sa baba. (Translation: “Amyra bilisan mo nang gumayak. Mahuhuli ka na!”)

Napapailing na lamang ako dahil nakakaramdam na naman ako ng takot at lungkot para sa araw na ito.

“Today is the day! Be positive, Amyra. Wala kang oras para sa mga ganyang bagay,” pag-usap ko sa aking sarili saka pilit na ngumiti sa harap ng aking salamin.
Mabilis kong hinubad ang aking suot saka sumalang na sa banyo upang maligo at ihanda ang sarili para sa araw na ito.

Pagkalabas mula sa banyo ay agad kong pinatuyo ang aking buhok saka inayusan ang aking sarili. Napili kong maglagay ng manipis na shade ng make-up dahil naisip kong mas naaayon ito sa aking awra at nababagay sa bestidang aking napili para sa araw na ito.

Nang makuntento na sa aking makeup ay naisipan ko nang isuot ang aking napiling puting bestida dahil alam kong malapit na akong ma-late para sa event.

Nang maisuot ang aking bestida, humarap ako sa aking full-length mirror upang tignan ang aking kabuuang. Mapait akong napangiti nang makita ang aking repleksyon.

‘A wedding supposedly is the happiest day for a woman’s life, right? Be happy, Amyra. Bakit ka ba nagkakaganyan?’ tanong ko sa aking isipan habang nakatitig sa aking kabuuang repleksyon sa salamin bago pilit na nginitian ang sarili.

“Aidaw! Amyra ino ka da pakitago sa makeup ko makeup artist a biyayadan para ndata-datar tano sa shade o makeup?” Eksaheradong tanong ng aking pinsan noong dire-diretsong makapasok sa aking silid. (“Aidaw! Amyra bakit hindi ka nagpalagay ng makeup sa makeup artist na binayaran para pare-pareho tayo ng shade ng makeup?”)

“E ka madakul kano dn a myakitago sa makeup. Di makagaga so makeup brush e Tita Ainie,” pagbibiro ko habang inaayos ang aking bestida bago humarap sakanya. (Eh sa madami kayong nagpalagay ng makeup. Hindi makakayanan ng makeup brush ni Tita Ainie”)

“Besides, ba ako mambo di mapiya e ka tago sa makeup? Pagtampo ako ruka dn.” Pagbibiro ko pa saka umaktong kunwaring nagtatampo. (“Besides, hindi baa ko maganda rin maglagay ng makeup? Magtatampo na ako sayo.”)

“Asus! Miraga-raga dn so baby o pamilya. Di ka dn pagtampo ka ka-late tano dn. Wasaya dn.” Natatawang agap ng aking pinsan saka ako hinawakan sa kamay para isabay. (“Asus! Nagdadalaga na talaga ang baby ng pamilya. ‘Wag ka nang magtampo kasi mali-late na tayo. Tara na.”)

Natatawa na lamang kaming lumabas saka sumakay sa sasakyan para tumungo na sa venue.

Habang papalapit nang papalapit sa paggaganapan ng kasal ay mas lalo ring bumibilis nang bumibilis ang pagtibok ng aking puso. Para ba akong malalagutan ng hininga at parang inaagawan ng buhay.

‘Parang nga ba?’

“Amyra? Ba san ka dn? Myakapanog kami dn na lagid ba tumigas ka san,” Natatawang sambit ni Makoy, pinsan ko. (“Amyra? Jan ka na ba? Nakababa na kami tapos para ka pang naninigas jan.”)

Naiilang na nakitawa ako saka umiling sakanya at bumaba. Sa sobrang pagkalutang at pag-iisip sa nararamdaman ko ay hindi ko namalayang dumating na kami.

Napagtanto kong nahuli kami dahil nagsimula na ang programa para sa kasal. Dali-dali kaming tumungo sa torogan para sa bride.

“Aydaw ino kano aya kawri? Taros kano dn. Pakagaani niyo sumold.” Salubong sa amin ng aking ina saka sinamahang makapasok ng mabilis sa loob. (Aydaw! Bakit kayo nahuli? Pumasok na kayo. Bilisan niyo nang pumasok.”)

Pagkapasok ko pa lamang ay sumalubong sa akin ang mga dalagang nag-aayos pati ang mga kamag-anak na bumabati ng “congrats”.

Napapangiti na lamang ako ng pilit saka pinakita sa lahat na masaya ako para sa araw na ito. Na masaya ako sa kahihinatnan ng lahat—lalo na ng pamilya ko pagkatapos ng kasalang ito.

“Paparating na ang groom!” Masayang anunsyo ng isa sa aking mga tiya nang makapasok ito sa loob.

Nagsimula na ring magsipunta sa gilid ng silid ang mga tao pati na rin ako saka ihinanda ang aking dalang camera.

Pilit akong nakingiti sa lahat ng mga narito sa loob ng silid noong makapasok ang groom. Hindi ko maikakaila na nakakaramdam ako ng selos, sakit, pait, at hindi ko na mailarawang emosyon noong makita ang magiging asawa ng aking nakatatandang kapatid.

Napakahigpit ng aking kapit sa hawak kong camera. Nararamdaman ko na ang luhang nagbabadyang tumulo mula sa aking mga mata at ang hikbing nais nang kumawala sa aking bibig.

Gusto kong iiwas ang mga mata sakanila—sakanya, sa aking dating kasintahan ngunit kailangan kong magkunwari. Kahit masakit at mahirap tanggapin, kailangan kong maging masaya para sa kanila.

Sa likod ng isang ngiti ay ang isang nagtatangis na ako. Gusto kong tumutol at mag-eskandalo ngunit hindi puwede. Kailangan kong ipakita na wala kaming koneksyon sa isa’t-isa—na hindi namin kilala ang isa’t-isa. Para na rin sa ikabubuti ng pamilya ko at pamilya niya ang lahat ng ito. Para sa tuluyang pag-aayos at pagkakaisa muli ng dalawang pamilya.

“Ino ka pnggurawk? Pakagurawk ako rka badn.” Bulong ng isa ko pang pinsan. (“Bakit ka umiiyak? Naiiyak tuloy ako sa’yo.”)

Sunod-sunod akong umiling saka pilit na ngumiti sa kanya. “Da. Myakagagaan bo kasi so oras. Dati na wata pn si Ate Ameena, imanto na pkawing’n dn,” I lied. (“Wala lang. Ang bilis lang kasi ng oras. Dati bata pa lang si Ate Ameena, ngayon kinakasal na.”)

Tinapik na lamang ako ng aking pinsan saka nagpatuloy nang pinanonood ang tuluyang pag-iisang dibdib ng aking nakatatandang ate at ang aking dating nobyo na siya namang pagbaling ng atensyon ng lalaki sa akin.

Pansin ang kalungkutan sa mga mata nito at paghingi ng tawad sa akin noong mag-tama ang aming mata. Dahan-dahan itong ngumiti ng mapait sa akin bago yumuko para halikan sa noo ang aking ate.

Hindi ko na tinapos ang pagkuha ng mga litrato at panonood pa ng kanilang pag-iisang dibdib. Hindi ko kayang magkunwari at magpaka-manhid sa harap ng lahat. Alam ko sa sarili kong nakita ako ng aking dating nobyo na lumabas ngunit hindi ko na ito inisip pa saka dahan-dahang lumabas upang walang ni-isa ang makapansin sa pamumula ng aking mga mata at ang aking pagluha dahil ayaw kong magsinungaling pa sa kung sino.

‘Di ko maaatim na dagdagan pa ang mga kasinungalingan kong pasan-pasan. Ang pagsisinungaling sa sarili ko na hindi ko siya kilala sa harap ng aking pamilya, ang pagsisinungaling sa aking nakatatandang kapatid na walang kaalam-alam sa kung ano ang mayroon kami dati ng kanyang kaisang dibdib ngayon, sa pagsisinungaling sa sarili ko na kaya kong makita ang dating naging nobyo ko ng ilang taon na makasama ang aking nakatatandang kapatid—ang kasinungalingan sa lahat-lahat.

Sa sobrang pagkawala sa aking huwisyo ay hindi ko na namalayang nakalayo-layo na ako sa pinaggaganapan ng kasal. Isa na lamang ang aking naiisip na gawin upang hindi makagulo.

Pasensya na ngunit kailangan kong lumisan.